Autostopem przez teorie osobowości – przegląd

teorie osobowościWiększość z nas planując jakąkolwiek wycieczkę ustala cel podróży, kupuje aktualną i dokładną mapę oraz pakuje do samochodu kilka płyt ulubionego wykonawcy. Podobnie powinniśmy przygotować się do podróży w głąb człowieka, a to umożliwią nam kwestionariusze osobowości. Najlepiej, aby były one trafne rzetelne i posiadały aktualne normy.

To wszystko jednak na nic, jeśli wybierzemy teorię niepotwierdzoną naukowo. Co z tego, że mamy dokładne narzędzie, jeśli bada ono na przykład jakiego rodzaju chlebem jesteś? (autentyk). Z tego powodu warto poznać teorie, na których opierają się popularne testy osobowości.

Przystanek Jung

JungPodróż przez teorie osobowości warto rozpocząć od Karla Gustava Junga. Niegdyś ucznia i przyjaciela Freuda, potem jego opozycjonistę, zafascynowanego wszystkim, co inne, ukryte, ulotne i najlepiej z dalekiego wschodu. To właśnie jemu zawdzięczamy pojęcie archetypów (doświadczeń zebranych przez ludzi w kontakcie ze światem zewnętrznym).

Według Junga to one w połączeniu z indywidualną historią człowieka, celami i popędami wyznaczają jego zachowanie. Osobowość opisał na trzech płaszczyznach:

  • Struktury (m.in. ego, nieświadomość)
  • Postawy (introwertyzm, ekstrawertyzm)
  • Funkcje (myślenie, uczucie, doznanie i intuicja)

Wszystkie te elementy i ich składowe łączy „Jaźń”, która jest centrum osobowości zapewniającym równowagę i stabilność. Na podstawie charakterystyk postaw i funkcji Jung wyróżnił 8 typów osobowości. Na przykład introwertywny typ uczuciowy będzie miał skłonność do skrywania uczuć, bycia melancholijnym i przeżywania skrajnych emocji.

Pomimo tego, iż prace Junga wywarły ogromny wpływ na  rozwój myśli psychologicznej, sztuki, a nawet religii, to jego poglądy nie zyskały jednoznacznego naukowego potwierdzenia. Na podstawie badań wiemy, że typy osobowości to zbyt duże uproszczenia. Osobowość ma strukturę cech i ich różnego natężenia.

Testy osobowości w oparciu o typy Junga:

  • MBTI
  • 16 personalities
  • DISC
  • Extended DISC
  • MaxieDISC
  • Insight Discovery

W szesnastu o człowieku

CatellRaymond Cattell jako człowiek mocno osadzony w badaniach i analizach statystycznych w swojej pracy zrezygnował ze stosowania typów osobowości. Jego teoria opiera się na natężeniu cech. Kładzie on nacisk na ich dwa rodzaje: powierzchniowe (zewnętrzne, te które obserwujemy) i źródłowe (decydujące o zachowaniu). Cattell wyodrębnił aż 16 cech źródłowych u dorosłych i 12 u dzieci, a także stworzył kwestionariusz do ich pomiaru.

Wśród tych cech możemy znaleźć takie wskaźniki jak koncentracja, kontrola emocjonalna, uległość, wrażliwość, zaufanie, racjonalizm i siła charakteru. Teoria ta oparta jest na ogromnej ilości zebranych danych. Do ich uporządkowania Cattell wykorzystał metodę analizy czynnikowej. Upraszczając, polega ona na zmniejszaniu ilości i obróbce danych tak, aby te, które finalnie pozostaną były ze sobą jak najbardziej połączone, np. opierały się na wspólnym mianowniku, bądź należały do tej samej grupy. Teoria Cattella jest złożona, lecz bardzo szczegółowa, jasno i dokładnie sformułowana.

Według niego “osobowość jest tym, co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej chwili”. Proponuje zbieranie danych o czyjejś osobowości w trzech grupach: dokumentacja życia, kwestionariusz i test obiektywny (eksperyment).

Kwestionariusze osobowości w modelu Cattella:

  • 16PF (szesnastoczynnikowy Cattell)

Hans Jurgen Eysenck przedstawia

EysenckModel osobowości Hansa Eysencka obejmuje trzy podstawowe wymiary: ekstrawersję-introwersję, neurotyzm-stabilność i psychotyzm-panowanie nad impulsami. Zakłada się, iż człowiek zawsze balansuje pomiędzy dwoma biegunami każdego z wymiarów.

Według Eysencka osoba silnie nacechowana ekstrawertyzmem jest towarzyska, ma wielu znajomych, potrzebuje ludzi, nie przepada za nauką w pojedynkę. Lubi wystawiać się na krytykę, działa pod wpływem impulsu. Introwertyczna zaś jest osobą spokojną, wycofaną, introspektywną, lubiącą ciszę i dystans. Stara się podchodzić do spraw z należytą powagą, panuje nad uczuciami.

Osoba osiągająca wysokie wyniki w skali psychotyzmu może być człowiekiem lubiącym samotność, stojącym “na uboczu”. Wśród znajomych ujawnia swoje oryginalne zainteresowania, fascynuje się rzeczami niszowymi, nie przykłada uwagi do tzw. mainstreamu.

Neurotyk – w rozumieniu autora – będzie osobą emocjonalną, frasobliwą, skupioną na zewnętrznym odbiorze swoich zachowań. Człowiek na drugim biegunie tej skali zazwyczaj jest spokojny, opanowany i nie przejmuje się drobnymi rzeczami.

Model Eysencka uwzględnia wpływ czynników biologicznych i środowiskowych na osobowość. Teoria wzajemnych relacji psychotyzmu, ekstrawersji i neurotyczności (model PEN) znajduje także wiele potwierdzeń w eksperymentach naukowych. Nie jest ona jednak bez wad. Badania wykazują, iż niektóre czynniki są zbyt zmienne w czasie i ich nazewnictwo może być obecnie mylące.

Kwestionariusz osobowości Eysencka:

  • EPQ-R
  • IDR-PEN-PT

Wielka Piątka

Wielka PiątkaW latach 80 ubiegłego wieku psycholodzy tacy, jak Norman i Goldberg, przyglądając się bogactwie badań Cattella, Eysencka i analizująć słowniki wpadli na pomysł, aby te trzy rzeczy połączyć. Wybrali oni ok. 18.000 słów opisujących osobowość, które podzielili na pięć dwubiegunowych klas. Kolejni badacze na bazie dużych zbiorów danych odkryli, że wszystkie cechy można sprowadzić do pięciu głównych wymiarów, które w całości opisują osobowość człowieka. Nazwali te wymiary: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność.

Każdy z wymiarów opisuje inną sferę życia. Dzięki temu możemy obserwować osobowość człowieka z perspektywy:

  • People – postaw względem innych. Cech takich jak zaufanie, altruizm, ustępliwość, skromność, empatia i wdzięczność, które potrafimy zarówno okazywać innym, jak i u nich zauważać.
  • Experiences – otwartości na różne doświadczenia. Zawierać się tu mogą uczucia, zasady, wartości, których przestrzegamy. Obszar ten ujmuje podejmowane przez nas aktywności, nowe pomysły, idee, a także oceny estetyczne.
  • Responsibilities – podejścia do obowiązków. Cecha ta opisuje wiarę we własne umiejętności, motywację, dążenie do osiągnięć, samodyscyplinę.
  • Stimulators – potrzeb doznań i stymulacji. Sfera, która ujmuje ilość potrzebnych nam bodźców, wrażeń i kontaktów z innymi.
  • Obstacles – radzenia sobie z trudności. W tej sferze mieszczą się wszystkie nasze lęki, reakcje na skomplikowane sytuacje życiowe. Poprzez nią ujawniamy zdolności do kontroli emocji.

Wielu psychologów chętnie korzysta z Wielkiej Piątki mimo, iż od początku powstania tego modelu dyskutuje się o liczbie i strukturze podstawowych wymiarów osobowości oraz wzajemnych relacjach między nimi. Big Five jest wiodącą teorią w badaniach osobowości i znajduje potwierdzenie w badaniach na całym świecie, przez co można go nazwać międzykulturowym i uniwersalnym modelem.

Testy osobowości – Wielka Piątka:

  • NEO-PI-R
  • NEO-FFI
  • Facet5
  • PERSO.IN®️

PodsumowaniePodróże mają ten niuans, że zawsze się kończą. Wyjątkiem jest wędrówka przez meandry psychiki drugiego człowieka. To piękna, często niezdyscyplinowana i zaskakująca trasa, którą zgłębiać możemy całe życie. Mamy nadzieję, że opisany powyżej przegląd najpopularniejszych teorii osobowości będzie wartościową wskazówką nie tylko podczas wyboru kwestionariusza, ale również sposobu patrzenia na człowieka. Badania potwierdzają intuicję, że osobowość ludzka jest zbyt złożona, aby zamknąć ją w kilku typach.

Bibliografia:

Anastasi, A., Urbina S. (1999). Testy psychologiczne. Warszawa: PTP
Hall C., Lindzey G., Campbell J. (2010). Teorie osobowości. Wyd. Szkolne PWN.
Stemplewska-Żakowicz, K. (2009). Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna. Gdańsk: GWP
Strus W., Cieciuch J. (2014). Poza Wielką Piątkę – Przegląd nowych modeli struktury osobowości. Polskie Forum Psychologiczne, 19 (1). s. 17-49.

Autorstwo:
Jakub Wasiewicz pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla