Ludzie już od dawna doszukiwali się związków cech fizycznych z cechami osobowości. Sztandarowym (choć może niezbyt chlubnym) przykładem może być tzw. teoria humoralna Gallena. Zakłada ona, że każde ciało wypełniają płyny, a przewaga któregoś z nich świadczy o posiadaniu konkretnych cech temperamentu. Podobna zresztą była teoria konstytucyjna niemieckiego psychiatry Kretchmera. Zgodnie z nią ludzie charakteryzujący się pewnymi cechami budowy ciała, zachowują się w określony sposób: na przykład typ atletyczny o wysportowanej, umięśnionej sylwetce miał wiązać się z chłodem emocjonalnym i agresywnym zachowaniem.
Choć w dzisiejszych czasach tego typu teorie traktuje się z przymrużeniem oka, a pojawiające się w plotkarskich mediach artykuły na temat związków fryzury lub koloru krawata z cechami osobowości odbiera się raczej jako ciekawostkę, to nie ulega wątpliwości, że rozpoznawanie cech osobowości na podstawie wyglądu wydaje się niezwykle atrakcyjne. Jest to trochę “droga na skróty”, która mogłaby pozwolić na rozpoznawanie cech danej osoby, a na tej podstawie przewidywanie jej zachowań i sposobu myślenia. Co na ten temat mówią współczesne, naukowe badania?
Pierwszych kilka sekund
Mówiąc o jakichkolwiek aspektach oceniania ludzi na podstawie wyglądu, nie sposób nie wspomnieć o roli pierwszego wrażenia, które w tym przypadku odgrywa często bardzo ważną rolę. Ludzi oceniamy zazwyczaj na podstawie pierwszych kilku minut, a nawet sekund znajomości. Pierwsza ocena wyglądu danej osoby często przekłada się na dalszy sposób postrzegania jej. Zwracamy uwagę na mimikę twarzy, postawę ciała czy też ubiór i na tej podstawie budujemy pewne wyobrażenie co do tego, jaka ta osoba jest i czego możemy się po niej spodziewać.
Wszystko wypisane na twarzy
Okazuje się, że pewne przypuszczenia co do cech osobowości wysuwamy już na podstawie wyglądu i budowy twarzy, a nawet poszczególnych jej części. Na przykład, osoby o obniżonych zewnętrznych kącikach oczu (jakby “smutnych”) są oceniane jako dobroduszne i altruistyczne, natomiast ludziom posiadającym bardziej “kocie” oczy, to znaczy takie, których zewnętrzne kąciki są wyżej, a wewnętrzne niżej, przypisuje się bardziej negatywne cechy. Jeżeli chodzi o wygląd i kształt ust, to tutaj znaczenie ma nie tyle to, czy usta są pełne czy też wąskie, ale raczej to, czy ich kąciki są skierowane ku górze czy ku dołowi. Oczywiście osoby, których kąciki ust są raczej podniesione, ocenia się jako bardziej pogodne i życzliwe (takie osoby wyglądają jakby delikatnie się uśmiechały).
Cechą osobowości, która została dobrze zbadana w kontekście oceny wyglądu jest ekstrawersja. Osoby o wyższym jej natężeniu cechują się bardziej pozytywną ekspresją emocjonalną, co oznacza, że swoją mimiką twarzy wyrażają więcej pozytywnych emocji (np. częściej i bardziej wylewnie się uśmiechają). Działa to również w drugą stronę, to znaczy osoby pogodne i uśmiechnięte oceniają swój poziom ekstrawersji jako wyższy niż osoby rzadziej wyrażające pozytywne uczucia. Potwierdzają to zresztą badania, które udowadniają, że osoby o bardziej ekstrawertyczne faktycznie częściej wyrażają pozytywne emocje (co nie musi oznaczać, że częściej je odczuwają).
Pogodny wyraz twarzy generalnie jest związany z bardziej pozytywną oceną osoby postrzeganej. Takie osoby uważa się za bardziej ugodowe i mniej neurotyczne (to znaczy odczuwające mniej trudnych emocji). Badania wskazują jednak, że na pogodny wyraz twarzy wpływa głównie wyższy poziom ekstrawersji, a neurotyczność niekoniecznie wiąże się z inną mimiką twarzy lub z jej brakiem. Dlaczego tak jest? Badacze sugerują, że prawdopodobnie, mimo że osoby neurotyczne częściej przeżywają więcej trudnych emocji, to w warunkach badań (a być może także “na co dzień”) nie pokazują tego po sobie.
Jak Cię widzą tak Cię piszą?
Jeżeli chodzi natomiast o ubiór, to przekonania ludzi na temat preferencji wyboru określonych ubrań często dotyczą emocjonalności oraz właśnie cech osobowości. Ciekawe jest, że mamy dość wysokie przekonanie o tym, że ubieramy się ze względu na aktualny nastrój lub cechy osobowości, które nas charakteryzują. Tymczasem okazuje się, że walory estetyczne ubrania to wpływ zaledwie kilku procent na ostateczną decyzję co do tego, jak się ubierzemy. Oznacza to, że często największe znaczenia ma to, czy ubranie jest dla nas wygodne, czy jest dobrze dopasowane oraz odpowiednio ciepłe, a dopiero potem to, czy jego styl pasuje do naszej osobowości.
Osobowość może wiązać się z ubiorem w sposób bardziej pośredni niż bezpośredni: oznacza to, że cechy osobowości poprzez wpływ na nasze postawy, sposób myślenia, emocjonalność i zachowania mogą wpływać na to, jakie wybieramy ubrania. Np. osoba, która jest bardzo otwarta na nowe doświadczenia może wybierać ubrania, które są pod jakimś względem mniej popularne albo takie, które są “nowinkami” ( np. jeansy z materiału pochodzącego z recyklingu).
Ubrania mogą być zarówno wyrazem naszego aktualnego nastroju, jak i sposobem na poprawienie go. Udowodniono też, że nastrój negatywny bardziej wpływa na decyzje co do wyboru ubrań niż nastrój pozytywny. Warto pamiętać, że strój jest też związany z koniecznością dostosowania się do różnych wymagań środowiska (np. w miejscu pracy), więc często nie ma miejsca na wyrażanie w ten sposób siebie.
Jeżeli chodzi natomiast o jakieś konkretne style ubierania się, to zdarza się, że szczególnie wyraziste elementy odzieży mogą być dowodem przynależności do jakiejś grupy (np. ubiór artystów, często uznawany za ekscentryczny, może być wyrazem nie tyle twórczości i kreatywności, co chęcią pokazania, że jest się artystą). Udowodniono też, że mężczyźni o schludnym i zadbanym wyglądzie są oceniani jako bardziej sumienni, a kobiety noszące garnitury uważa się za posiadające cechy kierownicze (a garnitur uwypukla to bardziej u kobiet niż u mężczyzn).
Baczność!
Mimo że wygląd zdaje się mieć kluczowe znaczenie dla formowania się pierwszego wrażenia, to niewiele badań potwierdziło dużą dokładność w ocenie cech osobowości na podstawie samego tylko wyglądu. Okazuje się, że spore znaczenie może mieć też dynamika postawy ciała. Swobodna, niewymuszona mimika twarzy i postawa ciała sprawiają, że ocena takiej osoby pod względem jej cech osobowościowych jest dokładniejsza i bardziej trafna. Osoby o postawie rozluźnionej ocenia się jako bardziej stabilne emocjonalnie, a te, których postawa jest bardziej sztywna uważa się za posiadające więcej cech neurotycznych.
Należy pamiętać o tym, że wszelkie aspekty związane z wyglądem są bardzo skomercjalizowane, zależne od wielu różnych czynników i mogą wynikać z wielu rzeczy: nie tylko z cech osobowości, ale również z panującej obecnie mody, stanu zdrowia, sytuacji życiowej, wykonywanej pracy czy kultury, w jakiej żyje dana osoba. Prezentowane badania sugerują, że można wnioskować o niektórych cechach na podstawie wyglądu, ale warto mieć świadomość tego, że na ten wygląd często mogą wpływać czynniki niezależne od danej osoby. Wyobraźmy sobie na przykład sytuację, że jesteśmy w świetnym nastroju, pełni energii i gotowi do życia, ale musimy nagle wyjść z domu i bardzo się spieszymy. Wkładamy na siebie to, co akurat jest na półce (są to czarne jeansy i ciemny, grafitowy sweter) i w pośpiechu wybiegamy z domu. Co w tym przypadku mówi o nas nasz strój? Ano nic, po prostu się spieszyliśmy, a dobór ubrań tego dnia zupełnie nie odzwierciedlił naszego wspaniałego humoru 🙂
Ocenianie na podstawie wyglądu to kontrowersyjna kwestia, niosąca za sobą wiele pułapek i zagrożeń – może być czasami krzywdząca (np. gdybyśmy wnioskowali o negatywnych cechach danej osoby, a jej wygląd zależałby od choroby). Warto przełamywać swoje schematy i dążyć do tego, aby poznawać ludzi na podstawie rozmowy z nimi, a nie na podstawie wyglądu zewnętrznego.
Bibliografia:
Hołda, R. (2011). Ciało a “usposobienie duchowe” : o fizjognomice antropologicznie. W: M.Banaś, K.Warmińska (s.47-57). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Borkenau, P., Brecke, S., Möttig, C., Paelecke, M. (2009). Extraversion is accurately perceived after a 50-ms exposure to a face. Journal of Research in Personality, 43, 703-706.
Łoś, Z., (1996). Spostrzeganie rysów twarzy jako wskaźnika właściwości psychicznych. Forum Psychologiczne, 1-2, 35-58.
Petrican, L., Todorov, A., Grady, C. (2014). Personality at Face Value: Facial Appearance Predicts Self and Other Personality Judgments among Strangers and Spouses. J Nonverbal Behav, 38, 259-277, DOI: 10.1007/s10919-014-0175-3.
Naumann, L., Vazire, S., Rentfrow, P.J., Gosling, S.D. (2009). Personality Judgments Based on Physical Appearance. Personality and Social Psychology Bulletin, 35, 1661-1671, DOI: 10.1177/0146167209346309
Autorstwo: Klaudia Grzelaczyk, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla