W psychologii podkreśla się, że nasza osobowość może być kształtowana przez całe życie. Szczególnie istotnym okresem dla tego procesu jest czas dzieciństwa oraz wczesnej młodości. Rozwój osobowości jest zależny nie tylko od genów, ale w znacznym stopniu także od środowiska społecznego. Otoczenie to tworzy przede wszystkim rodzina, w której się wychowujemy, ale również rówieśnicy i szeroko pojęta kultura. Wśród wielu, nieobojętnych dla rozwoju młodego człowieka wytworów tej ostatniej, ważne miejsce zajmują baśnie i bajki.
Wpływ bajek na dzieci
Teoria społecznego uczenia się Bandury
Spośród różnych teorii uczenia się, niezwykłą popularnością cieszy się koncepcja Alberta Bandury, zwana teorią społecznego uczenia się. Głosi ona, że uczymy się zachowania poprzez obserwowanie i naśladowanie innych ludzi. Wzorców owych działań codziennie dostarczają nam rodzina, kultura i mass media. To właśnie dzięki tej koncepcji dostrzeżono potencjalne zagrożenia, jakie niesie za sobą rozwój środków masowego przekazu, w tym telewizji.
Za pomocą szeregu eksperymentów udokumentowano między innymi, że oglądanie na ekranie telewizora aktów agresji, na przykład w popularnym kiedyś serialu „Power Rangers”, przez dzieci w wieku szkolnym prowadzi do eskalacji podobnych zachowań w życiu. Na szczęście bajki to nie tylko okazja do przekazywania negatywnych wzorców. Skoro podstawą uczenia się z nich jest obserwacja, to mogą one wpływać na zachowanie młodszych i starszych widzów również pozytywnie, prezentując właściwe sposoby postępowania.
Pozytywny wpływ
Badania pokazują, że poza tym iż bajki stanowią bogate źródło wiedzy i wzorców, ich oglądanie niesie za sobą wiele innych korzyści. Wpływają one na budowanie systemu wartości dziecka, pokazując mu co jest dobre, pożądane przez społeczeństwo, a co złe, nie warte naśladowania. Ponadto:
- pomagają rozwijać empatię,
- uczą funkcjonowania w grupie,
- stymulują rozwój jednostki,
- rozwijają wyobraźnię i kreatywność,
- ćwiczą koncentrację,
- wzbogacają słownictwo,
- uczą samodzielnego rozwiązywania problemów,
- uczą wyciągania wniosków i dostrzegania związków przyczynowo – skutkowych.
Fantastyka w bajce nie jest celem, lecz środkiem do ukazania problemów rzeczywistości. Bajki rozszerzają świat myśli dziecka, oferują mu przeżycia, jakich do tej pory nie zaznało w świecie zabaw, umożliwiają mu zdobycie wiedzy o rzeczach nieznanych, Właściwie dobrane bajki rozszerzają niesłychanie zakres doświadczeń młodego odbiorcy. I choć chodzi tu o doświadczenia fikcyjne, są one bardzo kształcące i potrzebne dla pełnego rozwoju dziecka i odkrywania jego własnej tożsamości.
(Nie)prawdziwi przyjaciele
W bajkach bardzo ważną rolę odgrywają ich bohaterowie. Psychologowie potwierdzają, że w pewnym sensie mogą oni nawet pełnić rolę naszych przyjaciół. Taka więź nosi nazwę relacji parasocjalnej i jest to jednostronna relacja, którą możemy nawiązać z bohaterami show, gwiazdami, postaciami filmowymi czy bajkowymi. Stosunki te tworzą się kiedy spędzamy czas z taką postacią, a poczucie intymności rozwija się podczas przeżywania „wspólnych” przygód.
Ponadto badania pokazują, że im bardziej lubimy daną postać, tym bardziej realistyczna nam się ona wydaje, a taka parasocjalna więź jest bardzo podobna do relacji… z naszym partnerem w związku. Nie ma się jednak czym martwić. Psychologowie są zgodni, że takie „znajomości” w umiarkowanych ilościach mogą być dla nas korzystne. Oglądanie naszych ulubieńców na ekranie lub czytanie o ich przygodach może, do pewnego stopnia, zaspokajać nasze potrzeby przebywania z innymi ludźmi i wpływać pozytywnie na naszą samoocenę.
Jacy są bohaterowie bajek dla dzieci?
To co takiego jest w tych bajkowych postaciach, że tak je lubimy? Przede wszystkim reprezentują sobą cechy, które każdy z nas chciałby posiadać – odwagę, bezinteresowność, uczciwość. Niezależnie od tego ile mamy lat stanowią dla nas wzór do naśladowania. Są naszymi idolami. Zawsze udaje im się pokonać przeciwności losu, podejmują dobre decyzje lub po prostu towarzyszy im szczęście. Można pozazdrościć.
Inną, ważną cechą postaci z bajek jest przerysowanie. Złożoność takiej jednostki jest znacznie mniejsza niż człowieka. To uproszczenie jest koniecznością ze względu na właściwości bajkowej rzeczywistości. Jednak właśnie dzięki niemu, te cechy, które autorzy przypisują bohaterom są bardzo widoczne i manifestują się w każdym ich zachowaniu. O takim bohaterze myślimy więc, że ma “silną osobowość”. A my, z natury, bardziej lubimy to, co wyraziste.
Sympatyzowanie z fikcyjnymi charakterami ułatwia nam również ich polaryzacja, czyli wyraźne zaznaczanie się różnic. Aby świat bajkowy był dobrze dostosowany do możliwości poznających go dzieci, różnice między tym co dobre i złe muszą być jasne. Dlatego oglądając zmagania bohaterów nie mamy wątpliwości co do tego, który z nich jest dobry, a który zły. Znacznie łatwiej polubić osobnika, który zawsze stara się postępować dobrze, niż tego, co do którego zachowania możemy mieć czasem wątpliwości.
Postacie Disneya i ich cechy osobowości
Kubuś Puchatek i przyjaciele
Jedną z najpopularniejszych bajek na całym świecie jest stworzony przez A.A. Milne’a Kubuś Puchatek. W bajce tej występuje wiele postaci, które przyjaźnią się ze sobą i przeżywają wspólne przygody. Wydaje się, że tym co charakteryzuje tą grupę bohaterów jest ich różnorodność. Każdy z nich jest jedyny w swoim rodzaju, a jego osobowość wyodrębnia go spośród pozostałych.
Na przykład Prosiaczka wyróżnia jego postawa względem innych ludzi. Bardzo ceni on sobie bliskość z innymi. Charakteryzuje go duża wrażliwość społeczna i altruizm – obok smutnego Kłapouchego nigdy nie przechodzi obojętnie, a kiedy dom Sowy został zmieciony przez wiatr bez wahania oddał jej swój własny. Pozostaje przy tym skromny, powtarzając zawsze, że jest „tylko małym zwierzątkiem”. Mimo strachliwości, darzy innych ludzi dużym zaufaniem, a w sytuacjach konfliktowych zawsze ustępuje drugiemu, czasami zbyt mało dbając o własne potrzeby.
Zdecydowanie najbardziej „rozbrykanym” mieszkańcem Stumilowego Lasu jest Tygrysek. Wystarczy chwila, by zorientować się, że ta postać ma bardzo duże zapotrzebowanie na stymulację. Ciągle chce skakać, bawić się, śmiać i chociaż wprowadza przy tym dużo zamieszania, to swoim radosnym nastrojem nieustannie próbuje zarażać innych. Uwielbia spędzać czas w gronie przyjaciół. Kiedyś był nawet gotów przestać brykać dla Królika, po to by ten nie wyprowadzał się z lasu. Uwielbia przygody i chętnie podejmuje się przewodzenia wyprawom, które odbywają wspólnie z Maleństwem.
Jeżeli już mowa o małym kangurzątku, to jest ono świetnym przykładem bohatera o bardzo dużej otwartości na doświadczenia. Ten nieokiełznany podróżnik chce pójść wszędzie i wszystkiego spróbować przez co jego mama – Kangurzyca, nieraz musi się postarać, by dokończył śniadanie, czy założył szalik przed wyjściem. Maluch uwielbia zabawy z wykorzystaniem wyobraźni i nie znosi rutyny. Chętnie chłonie wszystko, co nowe, z zapartych tchem słucha czytanych mu bajek i lubi dyskutować na każdy temat z Tygryskiem.
Bardziej stonowanym zwierzakiem jest Królik, którego charakteryzuje jego poważne podejście do obowiązków. Ten bohater bardzo lubi, kiedy wszystko jest na swoim miejscu. Uwielbia też pielęgnować swój ogród, w czym pomaga mu jego systematyczność i „kalendarz zbiorów”, który skrupulatnie prowadzi. Bardzo ważne dla niego jest przestrzeganie zasad, dyscyplina i rozwaga. Uważa się za kompetentnego osobnika i jest też bardzo ambitny – marzy, by jego ogród był najpiękniejszy, a warzywa największe.
Najbardziej nieszablonową osobowość, jak na postać z bajki, posiada Kłapouchy. A to ze względu na sposób w jaki przeżywa trudności. Osiołek mocno angażuje się w trudne sytuacje i doświadcza przez to dużej ilości zmartwień. Łatwo wpada w gniew i ma dużą tendencję do odczuwania smutku. Brakuje mu też pewności siebie. Przyszłość postrzega w ciemnych barwach, dlatego nawet setne zawalenie się jego szałasu go nie dziwi. Jego duża wrażliwość sprawia, że jest świetnym słuchaczem i pocieszycielem, a swoim bogatym doświadczeniem w radzeniu sobie z trudnymi emocjami chętnie dzieli się z przyjaciółmi.
Kubuś Puchatek uczy nas, że każda osobowość ma swoje mocne i słabe strony oraz, że nie istnieje coś takiego jak “zła osobowość”. Każdy ze zwierzaków świetnie radzi sobie w pewnych sytuacjach, a razem tworzą grupę, której nie straszne są żadne przeszkody. Postacie ze Stuwiekowego Lasu pokazują nam też jak ważna jest wzajemna akceptacja, poszanowanie dla występujących między nami różnic oraz jak duża jest siła przyjaźni.
Księżniczki Disneya
Na księżniczkach Walta Disneya wychowały się już całe pokolenia. Pierwsze z nich pojawiły się na ekranach ponad 80 lat temu. Ich historie są do siebie dość podobne ponieważ owe bohaterki mają analogiczne motywacje (czytaj: ślub z księciem). Dziewczęta posiadają jednak wiele wspaniałych, godnych naśladowania cech. Kopciuszek swoją wrażliwością i pracowitością urzeka nie tylko dobrą wróżkę, a Mała Syrenka nie poznałaby swojego Księcia, gdyby nie jej ogromna ciekawość świata. Bella natomiast, dzięki swojej introwertycznej naturze i empatii nawiązuje głęboką więź z wybuchową i zamkniętą w sobie Bestią.
Czasy się jednak zmieniły i moda na szukanie księcia z bajki odeszła w cień. Losy współczesnych księżniczek przełamują stare schematy, a ich osobowość wyróżnia je z tłumu. Dobrym przykładem może być Tiana. Zarzuty bierności, które padają czasem w kierunku Śnieżki czy Kopciuszka, nie dotyczą tej księżniczki. Tiana twardo stąpa po ziemi i nie wierzy w szczęśliwe zbiegi okoliczności. By spełnić marzenie o otwarciu restauracji ciężko pracuje, a kiedy zostaje zamieniona w żabę nie załamuje się, tylko działa. Sumienność, samodyscyplina i ambicja to cechy, które wyróżniają dziewczynę i podsumowują to, w jaki sposób podchodzi do obowiązków.
Jej przeciwieństwo, w pewnych kwestiach, stanowi Merida. Ta księżniczka nie traktuje pojawiających się obowiązków jako istotnej części swojego życia. Nie chce być damą dworu, ani wychodzić za księcia. Pragnie przede wszystkim być sobą, być wolną, kierować się własnym sercem i nie przejmować się tym, co wypada, a co nie. Merida wydaje się być osobą o dużej potrzebie stymulacji. Od maleńkości wykazuje zainteresowanie łucznictwem i harcami. Uwielbia dobrą zabawę, beztroskę i nie lubi pozostawać długo w jednym miejscu. Cechuje ją też optymizm. Aktywnie poszukuje wrażeń i doświadczeń na wyprawach ze swoim koniem Angusem. Pomimo porywczej i stanowczej osobowości, Merida w stosunku do swoich bliskich jest serdeczna i troskliwa. Opowieść o jej przygodach uczy nas tego, jak ważne jest życie w zgodzie ze sobą i swoimi potrzebami. A także o tym, że warto słuchać tego, co mają nam do powiedzenia nasi bliscy i akceptować ich takimi, jakimi są.
Superbohaterowie Marvela
Firma Marvel, tworząca już nie tylko komiksy, ale też filmy i seriale skradła serca swoich odbiorców kreując bohaterów w wyjątkowy, bardziej ludzki, sposób. Borykający się z podobnymi problemami, co każdy z nas, posiadający zarówno wady i zalety herosi nie zawsze są wzorem do naśladowania, nawet jeśli posiadają jakieś super moce.
Przykładem może być Iron Man, który wykorzystując odziedziczony po rodzicach majątek i wyjątkową techniczną wiedzę, cieszył się swoim stylem życia jako playboy przez wiele lat. Mężczyzna nieco zbyt pewny siebie, czasem uważany za aroganckiego, popełnia w swoim życiu wiele błędów. Wysoka aktywność, poszukiwanie doznań, optymizm i skłonność do przewodzenia innymi tworzą mieszankę właściwą temu ekstrawertykowi. Poczucie winy nie jest mu jednak obce, a skłonność do poświęceń odkupuje go w naszych oczach.
Ze wszystkich superbohaterów Marvela Kapitan Ameryka jest uważany za tego o najczystszym sercu. Jego postawa względem innych ludzi jest godna naśladowania. Cechuje go wielka prawość, wrażliwość społeczna i altruizm. Nie toleruje niesprawiedliwości i nadużywania władzy. Ze względu na swoje działania na rzecz ratowania świata, postać ta jest powszechnie szanowana przez wielu, chociaż sama nie szuka uznania. Jest niezwykle oddaną osobą, będąc w armii starał się służyć w każdy sposób, w jaki mu pozwolono. Nie boi się poświęcać dla większego dobra, a jego bezkompromisowe poczucie moralności i bezinteresowność czasami stawia go w sprzeczności z Iron Manem.
Natomiast cechą szczególnie wyróżniającą Spidermana wśród innych superbohaterów jest jego małe zapotrzebowanie na stymulacje. Postać ta, zanim zyskała swoje supermoce była wycofanym i cichym chłopakiem z zamiłowaniem do nauki. Zdystansowanie, preferowanie samotności i wolniejsze tempo działań nieraz przysparzały mu problemów w szkole. Przez to wielu uważa, że z początku brak mu było mentalności herosa. Spiderman swoją walkę ze złem toczy z poczucia obowiązku i potrzeby sprawiedliwości, a nie z racji przekonania, że jest się kimś lepszym od innych. Wyjątkowo interesującą postacią jest też Hulk, a to ze względu na wpływ jaki mają na niego trudne sytuacje. Ten bohater jest w stanie w ciągu sekundy wpaść w szał i zamienić się w potężną destrukcyjną siłę. Brak kontroli nad własnymi emocjami, duża podatność na stres, tendencja do odczuwania smutku i łatwość wpadania w gniew stanowią codzienne wyzwania dla tej postaci. Sens życia mężczyzna odnajduje w pomocy innym oraz pracy w laboratorium. Wydaje się, że niszczycielski gigant tracący wszelką kontrolę nad własnymi poczynaniami, stanowi metaforę niewyrażonych emocji, które zawsze muszą znaleźć drogę ujścia.
A ty jaką postacią z bajki jesteś?
W Internecie nie brakuje quizów, które mają nam odpowiedzieć na to pytanie. W jednym z nich okaże się, że jesteśmy jak Tata Muminka, w innym znowu, że raczej jak Elsa z Krainy Lodu. O wątpliwej wartości merytorycznej takich testów chyba nie musimy nawet pisać. Takie quizy mają za zadanie dostarczyć nam rozrywki, rozbawić i zainteresować. I robią to bezbłędnie! Ich zadaniem nie jest jednak dostarczanie nam rzetelnych informacji, więc nie należy mocno przywiązywać się do uzyskiwanych wyników.
Czy jednak to, jaki bohater jest naszym ulubionym, może być dla nas lub dla psychologów, źródłem informacji o naszej osobowości? Częściowo tak, chociaż badacze donoszą, że związek pomiędzy jednym, a drugim jest dwukierunkowy. To znaczy, że nie tylko to, jacy jesteśmy, wpływa na to, jaką postać obierzemy sobie za ulubioną. Również to, kto jest naszym faworytem, do pewnego stopnia, może warunkować zmiany w nas samych. Jak to możliwe? Już wyjaśniamy.
Jak już pisaliśmy wcześniej nasi fikcyjni ulubieńcy pozytywnie wpływają na naszą opinię o sobie samym. Wynika to z faktu, że posiadanie bliskiej relacji z taką postacią prowadzi do zwiększonego poczucia podobieństwa do niej i skutkuje asymilacją, czyli przyswajaniem, atrybutów tej postaci do siebie. Przykładowo badania nad wpływem superbohaterów na lubiących ich mężczyzn pokazują, że oglądanie swojego umięśnionego idola przez jakiś czas nie tylko podnosi samoocenę (panowie czuli się lepiej zbudowani niż zwykle) ale może nawet… zwiększać siłę fizyczną.
W innych badaniach trójka psychologów odkryła istnienie jeszcze jednego mechanizmu. Szereg eksperymentów wykazał, że im większe jest podobieństwo pomiędzy naszym „ja idealnym”, czyli obrazem siebie, który pragniemy osiągnąć, a postacią fikcyjną, tym bardziej lubimy tę postać. A jak już wiemy, osoby oglądające swoich ulubieńców czują się (i stają się) do nich bardziej podobne. W konsekwencji okazało się, że oglądanie swojej ulubionej postaci sprawia, że stajemy się bliżsi własnemu ideałowi!
Bajki, które warto oglądać
Bardzo wiele współczesnych bajek zaspokaja potrzeby poznawcze i emocjonalne dzieci. Niestety zdarzają się również takie, które nie spełniają swojej roli. Warto uważać szczególnie na te, w których nie występuje wyraźna granica między dobrem, a złem. Postacie pozytywne walczą za pomocą takich samych narzędzi, co negatywne, zaś dziecko otrzymuje informacje, że można się źle zachowywać i dostać za to nagrodę. Wiele takich bajek nie zawiera żadnego morału. Nie uczą one zachowań prospołecznych, budowania pozytywnych relacji oraz pozytywnego nastawienia do ludzi. Te pozycje omijamy.
Które bajki zatem najlepiej oglądać? Te, pokazujące dobre wzorce, przekazujące pozytywne wartości. Najwięcej uwagi warto poświęcić tym dziełom, które odpowiadają na problemy, z którymi w danej chwili zmaga się nasze dziecko. Na przykład animacja “W głowie się nie mieści” w przystępny sposób wyjaśnia skomplikowany temat, jakim są nasze emocje. Pokazuje ich rolę w życiu człowieka, a także uczy, że każdy jest potrzebny i ma swoją rolę. “Kraina lodu” podkreśla siłę siostrzanej miłości oraz istotę samoakceptacji dla osiągnięcia szczęścia. Natomiast “Coco” pomaga przełamać tabu śmierci i mówi o tym, jak ważna jest rodzina.
Bajki i filmy animowane są nieodłącznym atrybutem dzieciństwa dla każdego z nas. Niezależnie od tego, czy jest to Kubuś Puchatek, Merida czy Spiderman, ich bohaterowie mogą nas zabrać we wspaniały świat, pełen przygód, nowych doświadczeń i szczęśliwych chwil. Nie należy się więc dziwić, że nawet jako dorośli chętnie wracamy do świata baśni i zapoznajemy się z nowościami kina animowanego. Pamiętajmy jednak, żeby pozycje do oglądania dla siebie, a zwłaszcza dla naszych pociech, wybierać mądrze.
Bibliografia:
Basak, A. M. (2012). Wpływ bajek czytanych przez rodziców na rozwój dzieci w wieku szkolnym. Pedagogika Rodziny, 2(4), 211-227.
Bednarska, G. (2017). Praca z bajką w procesie wychowania dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym: zagadnienia terminologiczne i metodyczne. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Psychologica, 10(1), 108-130.
Derrick, J. L., Gabriel, S., & Tippin, B. (2008). Parasocial relationships and self‐discrepancies: Faux relationships have benefits for low self‐esteem individuals. Personal relationships, 15(2), 261-280.
Gardner, W. L., & Knowles, M. L. (2008). Love makes you real: Favorite television characters are perceived as “real” in a social facilitation paradigm. Social Cognition, 26(2), 156-168.
Kruszewska, A. (2017). Oddziaływanie bajki na życie emocjonalne dziecka kończącego roczne przygotowanie przedszkolne. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Pedagogika, (14), 215-227.
Markiewicz, H. (1981). „Postać literacka i jej badanie”. Pamiętnik Literacki, 72(2), 147-162.
Myers, D. G. (2003). Psychologia społeczna. Zysk i S-ka.
Rybczyńska, M. (2017). ROLA BAJKI XXI WIEKU W STYMULOWANIU ROZWOJU DZIECKA W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM 7–10 LAT. Anna Shvets, Piotr Niewęgłowski, Jarosław Przychoda, dr hab. Andrzej Stępnik, Piotr Wojcieszuk, dr hab. Marek Woźniak, 263.
Young, A. F., Gabriel, S., & Hollar, J. L. (2013). Batman to the rescue! The protective effects of parasocial relationships with muscular superheroes on men’s body image. Journal of Experimental Social Psychology, 49(1), 173-177.
Autorstwo: Dagmara Bojarczuk, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla