Kim tak naprawdę jestem? Jaki(a) jestem? To pytania, na które szukamy odpowiedzi szczególnie w okresie dorastania, kiedy to poznajemy samych siebie. W tym celu często porównujemy się do rówieśników pod względem wyglądu, osiągnięć szkolnych, liczby znajomych itp.
Jednak modyfikowanie własnego obrazu siebie może trwać przez całe nasze życie, podczas gdy podejmujemy się nowych zadań czy ról społecznych i nabieramy nowych doświadczeń. Z tego artykułu dowiesz się między innymi jak określić własną tożsamość oraz dlaczego zdefiniowanie swoich cech jest dla każdego człowieka tak istotne. Przede wszystkim zacznijmy od tego, czym tak właściwie jest tożsamość.
Co to jest tożsamość?
Psycholog kliniczny i rozwojowy James Marcia definiuje ją jako strukturę Ja, która jest wewnętrzną i dynamiczną organizacją potrzeb, dążeń, możliwości, nadziei, wierzeń oraz historii indywidualnej danego człowieka. Najprościej mówiąc, stanowi ona w pewien sposób wizję siebie samego, pewien obraz własnej osoby. Buduje się ją stopniowo poprzez podejmowanie przez jednostkę wyzwań związanych głównie z trzema płaszczyznami: orientacją seksualną, postawą ideologiczną i ukierunkowaniem zawodowym.
Inni badacze definiują tożsamość podobnie, jednak zwracają większą uwagę na proces doświadczania siebie w charakterze kogoś stałego i zmiennego równocześnie. Co to oznacza?
Otóż możemy powiedzieć, że osoba charakteryzuje się własnymi uczuciami, motywacjami i postawami, dzięki temu posiada również poczucie odrębności od innych ludzi i otoczenia. To ktoś, kto mimo przemijającego czasu może zmieniać swoje preferencje, ale jego ogólny sposób bycia i zachowania pozostaje niezmienny.
Opisane powyżej próby uchwycenia tej właściwości człowieka, dotyczą tożsamości indywidualnej, jednak możemy wyróżnić także inne jej rodzaje.
| Tożsamość osobista | Tożsamość społeczna/grupowa | Tożsamość płciowa |
| związana z doświadczaniem własnej odrębności i niepowtarzalności | jest określana poprzez przynależność do wybranej grupy społecznej | fundamentalne poczucie czyjejś kobiecości lub męskości i akceptacja własnej płci |
Wszystkie wymienione powyżej rodzaje tożsamości, a zarazem obrazy własnej osoby, kształtują się głównie w okresie młodzieńczym poprzez proces eksploracji (określanego też mianem kryzysu) oraz zaangażowania. Młodzież pogłębia samoświadomość własnej osoby poprzez rozpatrywanie różnych alternatyw dotyczących rzeczywistości i eksperymentowanie zarówno ze sobą, jak i z otoczeniem. Taka eksploracja wiąże się z zaangażowaniem, czyli inaczej podjęciem różnych zobowiązań wynikających z samodzielnie podjętych wcześniej decyzji.
Próby odnalezienia własnej drogi i odnajdywania się w nowych środowiskach czasami wiążą się z niepowodzeniami. Te z kolei, przyczyniają się do odczuwania dyskomfortu (kryzysu).
Przykładowo nastolatek zaczyna interesować się aktorstwem, więc dołącza do koła teatralnego. Jednak w trakcie zajęć nie potrafi odnaleźć się w grupie pełnej specyficznych, młodych artystów i nie udaje mu się dobrze odegrać zaproponowanej przez nauczyciela scenki. W związku z tym, czuje się źle z powodu braku predyspozycji do odgrywania ról. Jednocześnie w trakcie następnego polecenia, by przygotować krótki scenariusz jakiegoś wydarzenia, odkrywa, że bardziej mu to odpowiada, aniżeli występowanie przed innymi. W konsekwencji bierze udział w pisaniu scenariusza do szkolnej sztuki. W ten sposób zdobywa wiedzę o sobie.
Warto jednak pamiętać, że tożsamość indywidualna mimo występowania stałych elementów, ma strukturę dynamiczną. Oznacza to, iż nawet w życiu dorosłym możemy dodać nowe własności do naszego\obecnego „zestawu” osobistych przymiotów, za pomocą którego jesteśmy w stanie zidentyfikować samych siebie oraz odróżnić siebie od innych. Dziać się to może np. w przypadku podejmowania nowych ról społecznych.
Jakie czynniki wpływają na nasz obraz siebie?
Kształtowanie obrazu siebie dokonuje się na podstawie własnych doświadczeń danej osoby oraz postaw wobec niej przejawianych przez innych ludzi. Można jednak wyróżnić dwie główne kategorie czynników, które wpływają na ten proces, jakimi są: kwestie anatomiczno-fizjologiczne oraz psychospołeczne.
Czynniki anatomiczno-fizjologiczne dotyczą sfery fizycznej człowieka. Zawierają w sobie cechy dotyczące wyglądu zewnętrznego danej osoby, jej budowy ciała, stopnia sprawności fizycznej oraz ogólnego funkcjonowania organizmu. Na ich podstawie możemy włączyć do obrazu własnej osoby takie określenia jak np. niski/wysoki, szczupły/korpulentny, wysportowany/niezdarny czy zdrowy/chory. Wszystkie te odpowiadające nam przymiotniki tworzą wizję naszego ciała, które jest częścią obrazu nas samych.
Dużo szerszą kategorią czynników są jednak kwestie psychospołeczne. To one w dużej mierze stanowią podstawę budowania naszej tożsamości. Bowiem największy wpływ na kształtowanie obrazu siebie mają: oddziaływanie społeczne oraz własna aktywność.
Rodzina
Jednym z najwcześniejszych oddziaływań społecznych z jakim mamy do czynienia jest wpływ rodziny, w której się wychowaliśmy. Atmosfera w niej panująca oraz stosunek rodziców do dzieci rzutuje na ich samoocenę we wczesnym okresie życia. To właśnie rodzice są również pierwszymi osobami, które określają nas w konkretny sposób, nadają nam pewne etykiety w formie pochwał lub nagan. Stanowią swego rodzaju lustro dla nas samych – obserwując i opisując nasze zachowania dają nam gotowe oceny, które kształtują naszą samowiedzę.
Rodzina, która daje jednostce największe szanse na zaangażowanie się w proces kształtowania własnej tożsamości, charakteryzuje się:
- umiarkowanym stopniem więzi emocjonalnej między jej członkami,
- elastycznością, pozwalającą na dostosowanie zasad do zmieniającego się okresu rozwojowego dziecka,
- otwartą komunikacją,
- okazywaniem akceptacji,
- otwartością na tworzącą się indywidualność młodego człowieka.
Warto pamiętać, iż rodzina może nie tylko wspierać, ale również hamować rozwój tożsamości danej osoby. Na przykład poprzez ograniczanie autonomii dorastającego dziecka związaną ze zbyt bliską więzią emocjonalną lub nadopiekuńczością ze strony opiekunów. Albo też z drugiej strony poprzez zbyt słabą bliskość i brak okazywanego przez rodzica wsparcia.
Własne doświadczenia
Obraz siebie ukształtowany w rodzinie ulega dalszym modyfikacjom również poza nią. Otoczenie społeczne wpływa w dużym stopniu na poszerzenie wiedzy o sobie. Ważnym czynnikiem są m.in. pierwsze relacje z rówieśnikami. Zabawa uczy różnych form interakcji z otoczeniem, pokonywania własnego lęku i przygotowuje do sytuacji rzeczywistych.
W procesie dalszego rozwoju osobowego obraz siebie staje się coraz mniej zależny od ocen otoczenia, a coraz bardziej od własnego doświadczenia i podejmowania różnorodnych działań. Odnoszone sukcesy czy niepowodzenia wpływają mi.in. na obraz posiadanych przez nas zdolności, umiejętności oraz stosunek do własnych możliwości. Na bazie tych informacji i doświadczeń tworzy się poczucie własnej wartości oraz akceptacja siebie.
Media
Obecnie istotnym czynnikiem formowania się obrazu własnej osoby są również przekazy medialne, którymi bombardowani jesteśmy codziennie i to na każdym kroku. Szczególny wpływ mają one na młodzież, która zaczyna kształtować swoją tożsamość oraz na osoby dorosłe, które z różnych przyczyn nie stworzyły stabilnego obrazu własnej osoby lub nie akceptują samych siebie.
Te grupy są bowiem podatne na podążanie za modą i stosowanie gotowych wzorców zachowań przekazywanych przez reklamę. Tożsamość staje się w tym wypadku towarem, który możemy nabyć poprzez kupowanie określonych produktów, czy też stosowanie się do zasad propagowanego w mediach stylu życia. W ten sposób poprzez rzeczy materialne chcemy sprostać narzuconym przez rynek kryteriom określającym nasz status w społeczeństwie.
Aby w sposób świadomy kreować naszą tożsamość kluczowe jest rozwijanie refleksyjności, czyli zdolności do przyswajania nowej wiedzy (w tym samowiedzy) i krytycznego odnoszenia się do tej zastanej. Z tej perspektywy konsumpcja staje się drogą do odkrywania samego siebie.
Otaczające nas towary pełnią wówczas rolę kształtowania naszej tożsamości. Dzięki mnogości wyborów i szerokiemu wachlarzowi produktów możemy testować siebie poprzez ustawiczne poszukiwanie odpowiedzi na pytania: czy lubię to czy tamto? Czy podoba mi się ten materiał, ten kolor? Czy to doświadczenie jest przyjemne, czy wręcz przeciwnie?
Dla przykładu próbowanie najróżniejszych nieznanych, egzotycznych potraw pozwala ludziom sprawdzić, co tak naprawdę im smakuje i określić się jako miłośnik kuchni chińskiej, indyjskiej, meksykańskiej czy jakiejkolwiek innej.
Nie tylko kim jestem, ale jaki (jaka) jestem?
Jak w podanym wyżej przykładzie, odpowiadając na pytanie “kim jestem” możemy powiedzieć “jestem miłośnikiem kuchni chińskiej”. Jeśli poprosilibyśmy przypadkowo napotkaną osobę o dokończenie zdania “Jestem…” to moglibyśmy uzyskać odpowiedzi – jestem człowiekiem, kobietą/mężczyzną, córką/synem, żoną/mężem, matką/ojcem, nauczycielem/adwokatem/księgowym itp.
Te określenia choć zgodne z prawdą, definiują zaledwie ułamek tego kim jesteśmy. Podają raczej role społeczne, które pełnimy na co dzień albo nazwy grup, do których należymy. Jednak to co odróżnia nas od innych członków danej zbiorowości, to nasze indywidualne uzdolnienia, umiejętności, nawyki, jak również cechy temperamentu czy osobowości.
Odpowiedź “jestem kobietą” jest niewystarczająca, bardziej interesuje nas: jaką kobietą jestem, a jaką jestem matką, jakim pracownikiem? Z tego względu tworząc obraz własnej osoby częściej staramy się odpowiedzieć sobie na pytanie: jaki (jaka) jestem? w jaki sposób się zachowuję?
Biorąc pod uwagę cechy osobowości różnimy się między sobą np. szybkością wykonywania różnych czynności czy poziomem dążenia do kontaktów z innymi ludźmi i poszukiwania stymulacji. Te rozbieżności widać chociażby w perforowanych przez nas zwyczajach, które wpływają na wygląd naszego poranka.
Dla przykładu Agata odznaczająca się wysokim poziom aktywności i poszukująca doznań wstając rano może z wielkim pośpiechem dokonać codziennej toalety (słuchając przy tym głośnej muzyki) i w drodze na przystanek autobusowy wypić na śniadanie jogurt. Tak wyglądają codziennie jej poranki i to jak najbardziej jej odpowiada. Nie wyobraża sobie rozpoczęcia dnia bez energicznego spaceru, a czasem i sprintu, by zdążyć na autobus, a samą jazdę do pracy najczęściej urozmaica czytaniem ebooka lub telefonicznymi rozmowami ze znajomymi.
Podczas, gdy Maciek z niskim nasileniem tych cech da sobie więcej czasu na wyjście do pracy, w spokoju zje śniadanie rozkoszując się przy okazji kawą i z odpowiednim wyprzedzeniem wyjdzie na autobus. On z kolei może nie wyobrażać sobie, że któregoś dnia miałby zacząć dzień od wykonywania wszystkiego w pośpiechu. Ograniczona ilość czasu mogłaby, być dla niego źródłem dużego stresu.
Jak poznać siebie?
Zarówno Agata jak i Maciek mogą nie zdawać sobie sprawy z jakimi konkretnie cechami wiążą się ich poranne zachowania, jednakże nieświadomie wyrobili sobie zwyczaje, które odpowiadają ich naturze. Natomiast poznanie tego kim i jacy jesteśmy pozwala na świadome dokonywanie wyborów.
Dzięki samowiedzy możemy wieść bardziej satysfakcjonujące życie wybierając rzeczy, które nas cieszą, wykonując zawód, do którego mamy predyspozycje i w którym czujemy się dobrze, spędzając czas w sposób nam odpowiadający czy to z książką na kanapie, czy w gronie przyjaciół na wyjeździe zagranicznym.
Wiedza o samych sobie pozwala także nie ulegać presji otoczenia, czy też “dobrym radom” znajomych lub rodziny. To my wiemy, co nam odpowiada i co jest dla nas najlepsze. Znamy zarówno swoje możliwości jak i ograniczenia. Dzięki temu jesteśmy pewni swoich działań i możemy świadomie pracować nad swoimi słabymi stronami.
Jak widać poznanie siebie przynosi wiele korzyści w różnych sferach naszego życia. Pozostaje tylko pytanie: w jaki sposób zdobyć wiedzę na swój temat?
Otóż pierwszą rzeczą, po którą zazwyczaj sięgamy są artykuły i książki np. z dziedziny psychologii czy też dotyczące rozwoju osobistego. Dzięki nim zdobywamy wiedzę na temat różnych cech osobowości, stopnia naszej wrażliwości emocjonalnej i innych właściwości człowieka, którymi się między sobą różnimy. Na podstawie zdobytych informacji możemy określić czy i w jakim stopniu nas one dotyczą.
Autorefleksja
Raz na jakiś czas warto wyłączyć wszystkie urządzenia elektroniczne, pobyć w ciszy z samym sobą i rozpocząć wewnętrzny dialog. Zadać sobie pytania egzystencjalne takie jak:
- kim jestem?
- czy moje życie ma sens?
- czy moja praca ma sens?
- jakie wartości są dla mnie ważne?
- czy realizuję te wartości?
- co czuję w tej chwili?
- dlaczego tak się czuję?
- co daje mi radość?
Dzięki takim momentom zatrzymania w tym pędzącym świecie i wirze nowych doświadczeń, możemy wyciągać wnioski dotyczące naszego sposobu funkcjonowania i preferencji. Oprócz tego jesteśmy w stanie przeanalizować chociażby doznawane przez nas emocje i zauważyć własne, niezaspokojone potrzeby, z których wynikają.
Mimo, iż refleksja nad przeżywanymi wydarzeniami i podejmowanymi wyzwaniami jest bardzo dobrym sposobem na poznanie siebie, to jednak wiele osób ma z tym trudność. Wiąże się ona bowiem z wielkim wysiłkiem, a czasami nie przynosi zadowalających nas rezultatów. Często także zdarza się, iż nie potrafimy zagłębić się we własne stany emocjonalne czy schematy postępowania.
W takim wypadku wielką pomocą okazują się wspomniane już wyżej – testy psychologiczne, szczególnie te dotyczące osobowości np. PERSO.IN . Dzięki nim w łatwy i szybki sposób możemy uzyskać mnóstwo informacji na swój temat. PERSO.IN bada nasze zachowania w pięciu obszarach, jakimi są: ludzie, doświadczenia, obowiązki, stymulatory oraz trudności.
Wiedza o samym sobie zdobyta dzięki wypełnieniu kwestionariusza osobowości jest przydatna w wielu sferach naszego życia. Natomiast omówienie wyników może dać nam wskazówki np. jak radzić sobie z dużą wrażliwością na trudności albo jak wykorzystać ciekawość intelektualną w pracy.
Jak widać odpowiedź na pytanie “kim jestem?” oraz “jaki (jaka) jestem” jest kluczowa dla rozwoju naszej tożsamości. Kształtowanie się obrazu własnej osoby rozpoczyna się już w dzieciństwie, warto więc zadbać o odpowiednie do tego warunki tj. akceptację i (dostosowaną do wieku) autonomię młodych ludzi. Z kolei dodatkowym wsparciem na drodze do poznania samego siebie mogą być książki, testy psychologiczne, czy eksperymentowanie i zdobywanie nowych doświadczeń – połączone z refleksją.
Bibliografia:
Adamczyk, K., Pilarska, A., Wysota, M. (2014). Specyfika funkcjonowania rodziny w percepcji adolescentów i młodych dorosłych a formowanie się ich tożsamości. Psychologia rozwojowa, 19(2), 103-120.
Brzezińska, A., Czub, T., Piotrowski, K. (2014). Statusy tożsamości a style tożsamości i funkcjonowanie emocjonalne uczniów szkół zawodowych. Psychologia rozwojowa, 19(4), 51-71. DOI: 10.4467/20843879PR.14.024.2963.
Brzezińska, A., Czub, T., Hejmanowski, S., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rękosiewicz, M. (2012). Uwarunkowania kształtowania się procesu tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości. Kultura i Edukacja, 3(89), 23-50.
Iwasiński, Ł. (2015). Konsumpcja jako budowanie tożsamości. Studia socjologiczne, 4(219), 159-180.
Kozielecki, J. (1986). Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa: PWN.
Trempała, J. (red.). (2011). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: PWN.
Autorstwo: Natalia Oleszczuk, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla