Na wybór zawodu składa się wiele decyzji w życiu człowieka, które rozpoczynają się już w okresie dzieciństwa. Od najmłodszych lat kształtują się nasze postawy, zdobywamy pewne umiejętności i tworzymy swoją ścieżkę edukacyjną. Nasze aspiracje mogą zmieniać się wielokrotnie, bo na wybór kariery zawodowej wpływa nasza rodzina, rówieśnicy, nauczyciele czy aktualne trendy. Znaczenie w tej kwestii mają też czynniki wewnątrzosobowe, czyli wyznawane przez nas wartości, nasze potrzeby, inteligencja i zdolności. Są to jednak rzeczy trudno uchwytne, ich poznanie wymaga dogłębnej analizy samego siebie i rzadko głębiej się nad nimi zastanawiamy. Więc skąd wiedzieć, jaki zawód będzie dla nas najlepszy?
Co to są predyspozycje?
Z pytaniem o to jak znaleźć zawód dla siebie ludzie borykają się od bardzo dawna. Pomocne w odpowiedzi okazują się teorie dotyczące rozwoju zawodowego opracowywane przez psychologów. Jedna z pierwszych takich koncepcji została stworzona przez Parsonsa, uważanego za jednego z najwybitniejszych socjologów, który zwrócił uwagę na to, że wybór zawodu powinien być uzależniony od osobowości poszukującego.
Według niego ostateczne podjęcie decyzji zawodowej powinno zostać poprzedzone stworzeniem obrazu samego siebie, czyli rozpoznaniem swoich możliwości, słabych i mocnych stron oraz określenia preferowanej drogi kształcenia. Dopasowanie owych zdolności do oferty rynku umożliwi nam efektywny wybór zawodowy.
Spośród konkretnych metod diagnozy preferencji zawodowych dużą popularnością cieszy się teoria Johna Hollanda i oparty na niej kwestionariusz preferencji zawodowych. Podstawę tej teorii stanowi założenie, że preferencje zawodowe większości ludzi można zaklasyfikować do jednego z sześciu typów, którym odpowiadają analogiczne rodzaje środowisk zawodowych (np. badawcze, artystyczne). Jednak ze względu na to, że stosowanie typów jest dużym uproszczeniem, teoria ta ma słabe zastosowanie praktyczne i zaleca się traktowanie jej raczej w formie ciekawostki aniżeli źródła rzetelnej wiedzy (więcej na temat wad stosowania typologii, na przykładzie typów osobowości, pisaliśmy tutaj).
Obecnie psychologowie posługują się pojęciem predyspozycji zawodowych. Według słownikowej definicji są to wrodzone skłonności lub zdolności do czegoś. Mówiąc zatem, że ktoś ma pewne predyspozycje, mamy na myśli to, że szczególnie nadaje się do wykonywania określonych czynności. Czasami mówimy nawet, że ktoś wykonuje swój zawód „z powołania”. Predyspozycje często odnoszą się również do preferowanych form zachowania, czyli mówią o tym, co najbardziej lubimy robić. W rozmowie o predyspozycjach warto pamiętać, że nie są one tożsame z kompetencjami, o czym pisaliśmy tutaj.
Dlaczego warto poznać swoje predyspozycje zawodowe?
Przede wszystkim dlatego, że planowanie swojej drogi zawodowej procentuje. Poznanie własnych predyspozycji zawodowych umożliwi nam zaaplikowanie do takiej pracy, w której będziemy mieli szansę wykorzystać nasze wrodzone cechy i uzdolnienia.
Badania potwierdzają, że w odpowiadającym nam środowisku zawodowym jesteśmy bardziej aktywni, zaangażowani i lepiej się czujemy. Praca zgodna z preferencjami i predyspozycjami zwiększa naszą motywację i efektywność, a także pozwala nam na samorealizację i rozwój osobisty. Wpływa to na nasze zarobki czy własną samoocenę.
Z kolei praca w środowisku niezgodnym z naszymi potrzebami rodzi frustracje i stres, jest także przyczyną słabego zaangażowania, niskich osiągnięć i braku satysfakcji. A to wszystko w konsekwencji może prowadzić do wypalenia zawodowego.
Nigdy nie jest ani za wcześnie, ani za późno na zastanowienie się nad swoim rozwojem i wzięcie spraw w swoje ręce. Nie ważne, czy jesteśmy jeszcze w szkole i zastanawiamy się nad wyborem studiów czy pierwszego zawodu, czy może jesteśmy po 40stce i chcemy go zmienić. Dowiedzenie się jacy jesteśmy i w czym jesteśmy dobrzy pozwoli nam na podjęcie bardziej świadomych wyborów, pozwoli dojrzeć nowe perspektywy i zmniejszy ryzyko porażki.
Z czego wynikają nasze predyspozycje?
Jednym z czynników, które wpływają na predyspozycje zawodowe są nasze potrzeby. Stanowią one siłę napędową naszego działania.
Według amerykańskiego psychologa Davida McClellanda możemy wyróżnić trzy główne potrzeby, które stanowią motywację dla naszych działań i, co za tym idzie, predysponują nas do pewnych zachowań:
- Osiągnięć – Osoby z silną potrzebą osiągnięć mają przede wszystkim tendencję do wyszukiwania i angażowania się w zadania, które stanowią dla nich wyzwanie. Osoby te chętnie podejmują się nowych zadań i są otwarte na informacje zwrotne, co ułatwia im rozwój zawodowy.
- Przynależności – Potrzeba ta przejawia się dążeniem do nawiązywania bliskich relacji z innymi ludźmi. Osoby z silną potrzebą przynależności szybko uczą się zachowań pozwalających na utrzymywanie pozytywnych relacji z innymi oraz preferują działania zespołowe.
- Władzy – Z silną potrzebą władzy wiąże się chęć posiadania kontroli nad przebiegiem zdarzeń i zachowaniem innych. Takie osoby chętnie obejmują rolę lidera i dobrze się w niej sprawdzają. Potrafią również odnaleźć się w sytuacjach wymagających rywalizacji z innymi.
Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na predyspozycje są posiadane przez nas wartości. Mówią nam one o tym, co jest dla nas ważne. Ich rozpoznanie umożliwia dopasowanie się do organizacji, w której pracujemy, ponieważ wartości mają silny związek z naszą motywacją do pracy i poczuciem sensu. Przykładowymi wyznawanymi wartościami mogą być: bezpieczeństwo i stabilizacja, autonomia i niezależność lub kompetencje techniczne i funkcjonalne. I tak, pracownik, który bardzo ceni sobie bycie kompetentnym w obszarze technicznym i funkcjonalnym, będzie silnie zmotywowany do rozwoju ściśle określonych kompetencji specjalistycznych, które pozwolą mu osiągnąć mistrzostwo w danej dziedzinie. Natomiast osoba, dla której znaczenie ma bezpieczeństwo i stabilizacja, będzie ceniła sobie pracę w stałych godzinach i o przewidywalnym planie dnia.
Inteligencja i zdolności poznawcze są kolejną kategorią, która może oddziaływać na nasze predyspozycje. Inteligencja ogólna to umysłowa zdolność do radzenia sobie z nowością oraz złożonością. Badania potwierdzają, że może ona wpływać na efektywność pracy i uczenia się. Jednak nie jest to jedyny wskaźnik zdolności intelektualnych. Uważa się, że lepsze do określenia predyspozycji jest pojęcie inteligencji wielorakiej, w obrębie której wyróżnia się takie rodzaje jak: muzyczną, ruchową, językową, międzyludzką, logiczno-matematyczną i emocjonalną. Poszczególne rodzaje inteligencji są powiązane z konkretnymi dziedzinami funkcjonowania i predysponują nas do wykonywania określonych zadań. Na przykład inteligencja muzyczna gwarantuje nam szybszą naukę gry na instrumentach i dobre poczucie rytmu, a inteligencja międzyludzka sprawia, że mamy łatwość w nawiązywaniu kontaktów z innymi.
Obecnie psychologowie uważają, że najtrafniej możemy przewidywać to, czy ktoś odnajdzie się w danym zawodzie na podstawie kombinacji wspomnianych już zdolności poznawczych oraz cech osobowości. Nasza osobowość nie tylko wpływa na sposób wykonywania przez nas zadań, ale objawia się również poprzez osobiste poczucie dopasowania do danego miejsca pracy. Posiadanie konkretnych cech osobowości będzie zatem warunkowało to, w jaki sposób i jakiego rodzaju zadania będziemy lubili wykonywać.
Przykładowo, od tego w jaki sposób radzimy sobie z trudnościami będzie zależało to, czy będziemy dobrze czuli się w pracy, gdzie panują stresujące warunki. Nasze nastawienie do ludzi ma kluczowe znaczenie tam, gdzie jest wymagana praca w grupie lub kontakt z klientem. Natomiast osoby, które potrzebują więcej stymulacji dobrze sprawdzą się w zadaniach wymagających przewodzenia innymi i podejmowania decyzji.
Test na predyspozycje zawodowe
Do poznania swoich predyspozycji zawodowych mamy tak naprawdę dwie drogi. Pierwsza z nich jest praktyczna i prowadzi przez doświadczenie. Pracując w różnych miejscach mamy okazję przekonać się o rodzaju zadań, przy których wykonywaniu czujemy się najlepiej. Zaletą takiego „sprawdzania się” na różnych polach jest na pewno szeroki wachlarz doświadczeń, które zdobędziemy. Wadę stanowi jednak czaso- i pracochłonność takiego rozwiązania. Podjęcie się pracy w wielu zawodach wymaga kilkuletniego kształcenia się, a nawet pomijając ten aspekt, nie mamy możliwości takiego testowania w nieskończoność.
Drugą opcją jest poznanie swoich predyspozycji poprzez kwestionariusze i testy psychologiczne. Ich zaletą jest potwierdzona badaniami zdolność do przewidywania rzeczywistych zachowań ludzi w określonych sytuacjach. Informacje uzyskane na podstawie testów pozwalają poznać te cechy drugiego człowieka, do których rozpoznania „na żywo” potrzeba niejednokrotnie wiele czasu. Profesjonalne testy stosowanie w doradztwie zawodowym możemy podzielić na dwie grupy – testy zdolności poznawczych i testy osobowości.
Testy zdolności poznawczych mają za zadanie mierzyć umiejętności, potencjał do uczenia się specyficznych treści i operowania na danym typie materiału. Są one użyteczne dla konkretnych grup zawodowych i często wykorzystuje się je w rekrutacji.
Test osobowości zmierzy nasze emocjonalne, motywacyjne i relacyjne cechy, a także postawy. Za pomocą tego rodzaju kwestionariusza psycholog będzie mógł określić nasze preferencje, skłonności do danych zachowań, nastawienie i sposób myślenia. O ile testy sprawdzające specyficzne predyspozycje są użyteczne dla wąskiej grupy zawodów, o tyle testy osobowości dostarczają informacji ważnych dla niemal każdej branży.
Najbardziej rozpowszechnioną koncepcją osobowości jest tzw. model Wielkiej Piątki autorstwa P.Costy i R.McCrae. W oparciu o niego został stworzony test PERSO.IN®️ pozwalający scharakteryzować osobowość na pięciu wymiarach: ludzie, doświadczenia, obowiązki, stymulatory, trudności. Wzięcie udziału w badaniu osobowości pozwoli nam zatem lepiej poznać samego siebie i dowiedzieć się:
- Co nas motywuje do pracy?
- Jakiego rodzaju działania lubimy?
- Co jest dla nas ważne?
- Jakiego rodzaju sytuacji powinniśmy unikać?
Taki zbiór konkretnych wskazówek otrzymanych po badaniu i ewentualnej konsultacji ze specjalistą, da nam solidną porcję wiedzy o samym sobie. Ta z kolei pozwoli nam określić jaki zawód będzie dla nas ciekawy i pomoże zrealizować nasze aspiracje.
Podsumowanie
Przeprowadzenie badania osobowości i poznanie swoich cech w odniesieniu do wykonywanej pracy stanowi wartościowe źródło informacji na temat kierunku rozwoju, zdolności do wykonywania konkretnych zadań oraz czerpania z nich satysfakcji. Taka wiedza umożliwia dojrzałą, przemyślaną i zgodną z naszymi indywidualnymi preferencjami decyzję o wyborze ścieżki zawodowej dopasowanej do naszej osobowości. Dzięki temu będziemy mieli możliwość realizowania się w najbardziej odpowiednim dla nas środowisku i osiągnięcia spełnienia zawodowego.
Bibliografia:
Bajcar, B., Borkowska, A., Czerw, A., Gąsiorowska, A., & Nosal, C. S. (2006). Psychologia preferencji i zainteresowań zawodowych. Przegląd teorii i metod. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Gojny, M. (2013). Testy psychologiczne stosowane w ocenianiu pracowników. Szkic obrazu zmian. Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, (5 (94) Ocenianie pracowników (Appraising employees)), 83-99.
Jurek, P. (2012). Metody pomiaru kompetencji zawodowych. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Departament Rynku Pracy.
Kilian, R. (2020). Osobowość pracownika a wybór ścieżki kariery zawodowej. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, (178), 53-80.Ossowska, J. (2017). Cechy osobowości jako źródło możliwości kompetencyjnych pracownika. The WSB University in Poznan Graduate Research Journal, (17), 121-142.
Autorstwo: Dagmara Bojarczuk, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla