Czym jest styl myślenia? Jaki ma on związek z osobowością? Czy te aspekty wpływają na siebie wzajemnie, czy też są niezależne? Jaką korzyść możemy mieć z poznania naszego stylu myślenia? W tym artykule postaramy się znaleźć odpowiedzi na te pytania.
Czym jest styl myślenia?
Psychologowie, zastanawiając się nad przyczynami różnych podejść ludzi do tego samego problemu, na bazie obserwacji, wyodrębnili różne style myślenia (znane również jako style czy strategie poznawcze). Określili oni, że styl myślenia to preferowany sposób odbierania, przetwarzania i wykorzystywania informacji oraz podejścia do radzenia sobie z rozmaitymi sytuacjami.
Badaczy interesowało dlaczego jedni ludzie działają spontanicznie, niemal bez namysłu, inni zaś potrzebują czasu na analizę i przemyślenia; dlaczego jedni wolą wykonywać polecenia, inni preferują samodzielne decydowanie i niezależność.
Indywidualny styl poznawczy przejawia się w sytuacjach, w których możemy swobodnie wybrać nasze postępowanie, nie działamy pod presją sytuacji lub pod naciskiem kogoś innego, co narzuca nam sposób rozwiązania problemu. Szczególnie wyraźnie można go zaobserwować wtedy, kiedy osoba reaguje naturalnie i spontanicznie na nową sytuację. Styl myślenia kształtuje się odmiennie dla każdej osoby na bazie jej doświadczeń życiowych i wypracowanych, najkorzystniejszych dla niej, strategii działania. Jak to się ma do osobowości?
Osobowość i style myślenia
Według badaczy, preferencje poznawcze są przejawami osobowości, są od niej zależne, wręcz z niej wynikają. Dlaczego?
Osobowość jest bazą, na podstawie której tworzy się styl myślenia. Na przykład osoba introwertyczna i sumienna prawdopodobnie będzie używać analitycznego i refleksyjnego stylu myślenia. Z kolei osoba ekstrawertyczna, otwarta na doświadczenia może mieć impulsywny i liberalny styl myślenia.
| Styl myślenia | Osobowość | |
| Czym jest? | Sposób odbierania i przetwarzania informacji. | Zespół stałych cech psychicznych wpływających na zachowanie człowieka. |
| Cele | Wybór najkorzystniejszego sposobu radzenia sobie z problemami. Podejście do zadań życiowych. | Dostosowanie się do środowiska, w jakim człowiek funkcjonuje. Skuteczny sposób oddziaływania na otoczenie. |
| Wzajemne powiązania | Styl myślenia łączy się z konkretnymi cechami osobowości. Na bazie cech osobowości kształtują się określone style myślenia. | |
Na jakiej podstawie wyróżniane są style myślenia?
W literaturze psychologicznej nie ma jednej teorii na temat stylów myślenia. Jedni autorzy wyróżniają 4 style, inni 11, są i tacy, którzy znajdują ich 13. Różnice pojawiają się również w tym, co brane jest pod uwagę przy określaniu stylu. Najczęściej analizowane są takie cechy:
- refleksyjność – impulsywność
Refleksyjność to tendencja do długiego namysłu przy rozwiązywaniu problemów. Osoba, u której ona dominuje zwykle długo się zastanawia nad swoim wyborem, decyzją czy sposobem działania. Szczególnie zależy jej, by nie popełnić błędu – chce, by udzielona odpowiedź była poprawna i przemyślana.
Impulsywność jest odmienna – osoba preferująca takie podejście wybiera pierwsze przychodzące jej do głowy rozwiązania, bez poświęcania dużej ilości czasu na analizy.
Podobne nasilenie cech można zaobserwować na wykresie Impulsywność – Rozważność w teście PERSO.IN®.
- abstrakcyjność – konkretność
Abstrakcyjność odwołuje się do ogólnych pojęć (np. “pomagamy dla dobra ludzkości”). Z kolei osoba preferująca konkretność posługuje się konkretnymi wyobrażeniami (np.”pomagamy w nauce dzieciom w świetlicy szkolnej”).
Bardziej nastawione na konkrety są zwykle osoby, które przykładają dużą wagę do obowiązków. W kwestionariuszu PERSO.IN® wynik ten związany jest z ogólnym wynikiem w obszarze Responsibilities.
- zależność – niezależność (od pola)
Zależność (globalność) oznacza akceptowanie uzyskanej informacji lub sytuacji takiej, jaka ona aktualnie jest, bez prób kwestionowania (np. akceptuję przedstawione mi w raporcie dane i wnioski). Niezależność (zwana stylem analitycznym) to wybór samodzielnego rozeznania w danej sprawie i własna ocena sytuacji (np. zapoznam się z materiałami i przedstawię własną opinię).
Przyjmowanie sytuacji takiej, jaka jest oraz większy krytycyzm powiązane są z wynikami w obszarze People – Ludzie.
Strategie poznawcze
Każdy z nas ma indywidualne preferencje związane z naszym sposobem funkcjonowania poznawczego. Badacze, zajmujący się różnicami między ludźmi w tym zakresie, posługują się terminami: style poznawcze, style myślenia bądź strategie poznawcze. Wyróżniono takie strategie, jak:
- analityczna (lokalna) i globalna – czy człowiek “rozkłada” zagadnienia na czynniki, czy ujmuje je całościowo bez analizowania poszczególnych elementów. Styl ten prawdopodobnie związany jest z ogólnym wynikiem w obszarze Responsibilities.
- ogólna i szczegółowa – czy w analizowaniu problemu ktoś skupia się na detalach czy rozważa sprawy na dużym poziomie ogólności. Tu podobnie możemy odnaleźć te elementy, które wiążą się z wynikiem ogólnym w obszarze Responsibilities.
- intuicyjna i racjonalna – kierowanie się przeczuciem, impulsem lub poddawanie umysłowej analizie. W PERSO.IN® nasilenie podobnych cech można zaobserwować na wykresie Impulsywność – Rozważność.
- złożona i prosta – dostrzeganie różnych aspektów w przeciwieństwie do zawężonej do jednego elementu perspektywy. Osoby, którym bliższa jest Wszechstronna ciekawość intelektualna chętniej oddają się dyskusjom, rozważaniom z uwzględnieniem wielu koncepcji czy zagadnień. Z kolei ludzie preferujący wąskie zagadnienia mogą mieć poczucie, że to niepotrzebne dzielenie włosa na czworo.
- introwertywna i ekstrawertywna – kierowanie uwagi do swojego wnętrza, odnoszenie problemów do siebie vs. patrzenie na zewnątrz, na innych, na relacje z ludźmi. Styl ten związany jest z obszarem Stimulators.
- postępowa (liberalna) i konserwatywna – akceptowanie różnorodności i otwartość na nowe idee lub przywiązanie do tradycyjnego modelu, wartości, postępowania. W PERSO.IN® te cechy możemy odnaleźć na wykresie Tradycjonalizm i Otwartość na wartości.
- słowna i obrazowa – określa czy ktoś łatwiej posługuje się słowami czy bardziej przemawiają do niego obrazy, wyobrażenia niż tekst.
Wyodrębniono też style zależne od sposobu realizowania zadań:
- legislatora (nastawionego na ustalanie zasad i reguł) – np. kierownik, szef zespołu
- wykonawcy (nastawionego na realizację działań) – pracownik wykonujący polecenia przełożonego
- sędziego (nastawionego na ocenianie) – osoba sprawdzająca i opiniująca wykonanie zadań przez innych
Styl legislatora może ujawnić członek zespołu, który z czasem przejmie rolę lidera. Inna osoba, np. będąca szeregowym pracownikiem, może wykazywać styl sędziego mimo braku formalnej roli oceniającego.
W zależności od strategii rozkładania zasobów poznawczych na realizację różnych zadań wyróżnione zostały cztery style:
- monarchiczny (osoby koncentrującej się tylko na jednym celu)
- oligarchiczny (osoby traktującej wiele spraw jako równie ważnych)
- hierarchiczny (osoby dostosowującej czas i energię do różnych celów, zależnie od ich ważności)
- anarchiczny (osoby unikającej planowania, działającej w sposób przypadkowy)
Jak widzimy, bogactwo wariantów w zależności od których będziemy interpretować styl, jest ogromne. Powyższa lista nie wyczerpuje wszystkich wyróżnionych przez badaczy stylów.
Zastosowanie stylów myślenia
Czy style myślenia mają swoje zastosowanie w praktyce? Czy warto w ogóle zaprzątać sobie nimi głowę? Poniżej przedstawiamy kilka naszych subiektywnych refleksji wynikających z przeglądu badań.
Rekomendowane zastosowania:
- Style myślenia dla lepszego poznania siebie – Wiedza o tym, jaki styl poznawczy jest u nas dominujący może pomóc lepiej poznać siebie i dzięki temu tak organizować sobie warunki, w których działamy, aby to było korzystne dla nas.
- Skuteczniejsza komunikacja między ludźmi – Na bazie stylu poznawczego można wnioskować o tym, jaki sposób komunikacji preferuje dana osoba lub grupa osób. Może to mieć znaczenie przy tworzeniu materiałów informacyjnych, prezentacji i doboru właściwych środków przekazu.
Sporne zastosowania:
- Rekrutacja – Style poznawcze bywają badane w procesie rekrutacji pracowników, gdyż niektórzy sądzą, że wskazują one na predyspozycje do wykonywania konkretnej pracy. Jak dotąd, nie zgromadzono danych, które bezpośrednio świadczyłyby o takich zależnościach. Jeśli chodzi o przydatność stylów myślenia w funkcjonowaniu zawodowym, można jedynie pośrednio wnioskować o ich zastosowaniu w zależności od rodzaju wykonywanej pracy. Założenie, że określony styl poznawczy miałby predestynować lub dyskwalifikować osobę ubiegającą się o pracę, jest dużym uproszczeniem, gdyż istnieje wiele innych czynników i cech, które można traktować jako bardziej istotne wskazówki przy podejmowaniu decyzji rekrutacyjnych. Co więcej, istnieje znacznie więcej badań, które dotyczą rekrutacji czy też sukcesów zawodowych i osobowości aniżeli stylów myślenia. Tu możesz dowiedzieć się więcej o skuteczności różnych metod selekcji pracowników.
- Budowanie zespołów – Poznanie stylów myślenia może pomóc w lepszym zrozumieniu sposobu funkcjonowania innych członków zespołu. Należy jednak pamiętać, że style uwidaczniają się w sytuacjach, gdzie mamy możliwość wybrania w jaki sposób postąpimy, bez presji sytuacji, okoliczności czy innych osób. Innymi słowy wtedy, kiedy działamy spontanicznie i nic nas nie ogranicza. Dodatkowo style poznawcze (jak sama nazwa wskazuje) odnoszą się jedynie do sfery mentalnej, a współpraca w zespole związana jest głównie z działaniami. Z tego powodu do budowania zespołu zalecamy narzędzia behawioralne, które skupiają się na tym, jak się zachowujemy, a nie na sposobie myślenia.
Odradzane zastosowania:
- Style myślenia a lepsza nauka – Jak być może już wiesz z naszego wcześniejszego artykułu badania wskazują, że style uczenia się nie istnieją. Dużo bliższe jest nam podejście, że dzięki poznaniu osobowości mamy możliwość określenia naszego podejścia do nauki, motywacji do rozwoju i osiągania wyznaczonych celów.
Test na styl myślenia
Jakich narzędzi możesz użyć, aby poznać swój styl myślenia? Poniżej znajdziesz kilka propozycji testów sprawdzających style myślenia:
- Kwestionariusz Styl Myślenia i Działania Strategicznego (SMiDS) – autorskie narzędzie polskiej badaczki dr psychologii Beaty Bajcar, 11 skal pomiarowych buduje twój obraz myślenia i działania. Są to między innymi: kreatywność, aktywność, elastyczność czy skłonność do ryzyka.
- Kwestionariusz FRIS® – test polskiej badaczki dr Anny Owczarek-Samborskiej, który opiera się o 4 perspektywy poznawcze FAKTY – RELACJE – IDEE – STRUKTURY (FRIS) i odnosi je do sposobu myślenia i działania.
- Kwestionariusz Stylów Myślenia (Thinking Styles Inventory – TSI; Sternberg, Wagner, 1991). Chyba najpopularniejsze narzędzie tego typu. Służy ono do pomiaru trzynastu stylów myślenia. W polskiej adaptacji wyróżniono siedem aspektów (Strzałecki, Wiśniewska, 2010). 1. Schematyczny – lubiący porządek i powtarzalność 2. Postępowy – otwarty na nowe rozwiązania 3. Kolektywny – lubiący grać zespołowo 4. Indywidualny – lubiący pracować w samotności 5. Tradycyjny – lubiący tradycyjne role 6. Nieodpowiedzialny – nie lubiących planować 7. Odpowiedzialny – charakteryzujące się rozwagą i odpowiedzialnością.
-
Kwestionariusz Adaptacji-Innowacji KAI (Kirton, 1976) – Mierzy trzy cechy naszego myślenia: oryginalność, skuteczność i podporządkowanie regułom, dzieląc nas na dwie podstawowe kategorie – innowatora i adaptatora.
Wnioski
Każdy z nas myśli w trochę inny sposób. Nasz sposób myślenia zależny jest od wielu różnych czynników (w tym również od cech osobowości) oraz okoliczności. Jeden styl myślenia może przeważać, jednak nie jest to coś niezmiennego, bo czerpiemy z różnych swoich zasobów i w określonej sytuacji możemy sięgnąć po inny rodzaj myślenia lub działania, adekwatnie do aktualnej potrzeby.
Warto wstrzymać się od nadmiernego generalizowania i szufladkowania ludzi według “typów”. Człowiek jest zbyt wielowymiarową i złożoną istotą, by oznaczać go konkretną etykietą. Więcej o pułapkach “typowania” przeczytasz w tym artykule.
Zaliczenie kogoś do jednego typu czy stylu pociąga za sobą ryzyko utraty ważnych informacji o osobie, etykietowania i wybiórczego podejście do człowieka, co utrudnia pełne jego poznanie. Z tego powodu zachęcamy do szczegółowego zbadania swoich wyników, niezależnie czy chcemy poznać swój styl myślenia czy sposób działania.
Bibliografia:
- Bajcar B. Różnice indywidualne w stylach myślenia i działania strategicznego Studia Psychologiczne. t. 55 (2017), z. 1, s. 1–15
- Bator, E. (1991). Wyznaczniki stylów poznawczego funkcjonowania człowieka. Zeszyty naukowe WSP w Bydgoszczy. 8.
- Nosal, Cz. (2000). Różnice indywidualne w stylach uczenia się i myślenia. Przegląd Psychologiczny, 43, (4), 469-480
- Jantarska, A. (2012). Związek pomiędzy zależnością / niezależnością od pola danych a receptywnymi sprawnościami językowymi – wyniki badania korelacyjnego. Linguodidactica XVI, s. 61-72.
- Kickul, J., Gundry, L., Barbosa, S., Simms, S. (2010). One style does not fit all: the role of cognitive style in entrepreneurship education. International Journal of Entrepreneurship and Small Business, 9, (1), 36-56.
- Kochanek, A., Mazurek, Z. (2016). Zacznij od FRIS®. Innowacja wspierająca efektywność zespołów i organizacji. Pharmaceutical Representative Polska, nr 6/2016, 23-26.
- Matczak, A. (1982). Style poznawcze. Warszawa: PWN.
- Matczak, A. (2001). Różne oblicza inteligencji: funkcjonowanie intelektu a osobowość. Studia Psychologica nr 2, 157-174.
- Wiśniewska, E., Strzałecki, A. (2010). Style myślenia według R. J. Sternberga. Uwarunkowania psychologiczne. Przegląd psychologiczny. 53 (1). 33-59.
Autorstwo: Anna Battek, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla