Zwierzęta są nierozerwalnie złączone z człowiekiem od wieków. Trudno byłoby wyobrazić sobie bez nich życie. Mimo zwiększającej się popularności wegetarianizmu i weganizmu, a także tego, że w gospodarstwach rolnych zostały zastąpione przez maszyny, ich obecność jest niezbędna do naszego przetrwania. Bez nich bylibyśmy samotni na świecie.
Zwierzęta potrafią budować niezwykłe i złożone społeczności. Żyją samotnie, tworzą klany i rodziny. Bez względu na ich rodzaj czy gatunek, mają swoje własne sposoby na przetrwanie i radzenie sobie z codziennością. Dla kogoś, kto obcuje z nimi bliżej, jest oczywiste jak złożone potrafią być. Nie ma dwóch takich samych kotów, psów, koni czy świń. Czy to jednak znaczy, że zwierzęta również mają osobowość?
Zwierzęta podobne do nas
Ze względu na ważną rolę, jaką pełnią zwierzęta w świecie i ich liczne interakcje z ludźmi, badacze nie mogli przejść obojętnie nad ideą zwierzęcej osobowości. Nazywamy przecież nasze zwierzęta leniami, mówimy, że są towarzyskie, troskliwe, strachliwe, albo wycofane i agresywne. Podobnie pracownicy ogrodów zoologicznych pilnie obserwują naturę swoich podopiecznych, aby zapewnić im komfort życia i nie doprowadzić do przykrych sytuacji, takich jak na przykład, bójki nie tolerujących się nawzajem osobników.
Biolodzy, przyglądając się zachowaniom zwierząt, nawet tym, które żyją w grupach, widzą pomiędzy nimi różnice indywidualne, które w mniejszy lub większy sposób wpływają na długość i komfort ich życia – tak samo jak to się dzieje u ludzi.
Ci, którzy są przeciwni antropomorfizacji zwierząt (nadawaniu im cech ludzkich) mogą się buntować, jednak zostało udowodnione, że zwierzęta również posiadają osobowość. Opiekunowie czworonogów nie mylą się więc, gdy opisują rozwlekle jak niezwykli i wyjątkowi są ich pupile.
Różnice osobowości nie są kwestia kulturową ani społeczną. Chociaż bez wątpienia środowisko ma wpływ na rozwój osobowości, to jednak zarówno u zwierząt jak i u ludzi, jest ona w dużym stopniu uwarunkowana biologicznie i ewolucyjnie. Naukowcy uważają, że podobieństwa sieci neuronowej (przynajmniej na poziomie podstawowym) i sposobu funkcjonowania naszych systemów motywacyjnych i emocjonalnych, sprawiają, że nasze reakcje na bodźce, na sytuacje pozytywne i negatywne, działają na podobnych zasadach, a co za tym idzie, podobnie kształtuje się nasza osobowość.
Osobowość – ale jaka?
Najbardziej popularna teoria opisująca ludzką osobowość to teoria Wielkiej Piątki. W licznych publikacjach na temat osobowości zwierząt możemy wyczytać, że największe znaczenie dla jej opisywania mają wymiary ekstrawersja (czyli potrzeba stymulacji) i neurotyczność (wrażliwość na trudności). Ugodowość także wydaję się mieć znaczenie, chociaż mniej wyraźne. Słabiej odznacza się cecha otwartości na doświadczenia. Najrzadziej zauważonym wymiarem jest sumienność. Zaobserwowana została właściwie tylko u szympansów, co może oznaczać, że na rozwój tej cechy ma wpływ wielkość mózgu i zaawansowanie ewolucyjne, jako, że szympansy są naszymi bliskimi krewniakami (dzielą z nami pulę genetyczną aż w 99%).
Powodem, dla którego neurotyczność i ekstrawersja są podstawowymi wymiarami, na których możemy zauważyć podobieństwa jest to, że obie te cechy dotyczą pewnej wrażliwości. Ekstrawersja i jej przeciwny biegun (introwersja) wiążą się z między innymi z wrażliwością na bodźce, tempem działań i potrzebą samotności. Jest to więc obszar, który niezwykle silnie wpływa na to jak funkcjonujemy, jak podchodzimy do innych, związków, czy wymagających sytuacji. Z perspektywy ewolucyjnej ma on więc niezwykłe znaczenie – jako, że ewolucji podlegamy wszyscy. Wszyscy musimy się rozmnażać, jeść i czasami konfrontować się z innymi osobnikami naszego gatunku, nic dziwnego, że obszar ten jest tak widoczny i łatwy do zaobserwowania zarówno wśród ludzi, jak i wśród zwierząt.
Neurotyczność związana jest z wrażliwością na trudności, niepokojem, odczuwaniem smutku, wstydu, wpadaniem w gniew lub uleganiem pod wpływem stresu. Cechy te występować mogą zarówno u ludzi, jak i u zwierząt.
Niektóre obszary wydają się bardziej lub mniej wyraziste. W badaniach podkreślane jest, że niektóre cechy osobowości są bardziej widoczne u jednych gatunków niż u innych. Ciężko oczekiwać, że wyniki badań nad osobowością kotów, które są z zasady samotnikami, będą porównywalne do wyników koni, psów, szczurów czy ośmiornic. Jednak, biorąc pod uwagę różnorodność gatunków oraz ich preferencje i tak różnice w osobowości są wyraźne i znaczące.
Jak można opisać osobowość zwierząt?
W pracy, która podsumowuje współczesne badania nad osobowością zwierząt Tadeusz Kaleta, biorąc pod uwagę różne wymiary określone przez badaczy, wyróżnił pięć wymiarów cech obserwowanych u zwierząt.
Nieśmiałość – Śmiałość
Wiąże się z odpowiedzią zwierzęcia na niebezpieczne sytuacje i konfrontacje z innymi osobnikami, a także odpowiedzią na obecność drapieżnika. To, czy będzie śmiało wchodzić w konfrontację, czy jej unikać i wycofywać się, będzie świadczyć o poziomie jego śmiałości.
Śmiałość wydaję się bardzo ważnym wymiarem i miernikiem osobowości zwierząt, odpowiada on najlepiej składowym cechom ludzkiej ekstrawersji, takim jak poszukiwanie doznań czy przebywanie z innymi. Może też wiązać się z neurotycznością jako, że świadczy o takich cechach jak wstydliwość i odczuwany niepokój.
Eksploracja – Unikanie
To nastawienie do nowości, reakcje na zmiany otoczenia, warunków życia, towarzystwa, jedzenia. Zwierzęta będące wyżej na wymiarze eksploracji można uznać za te, które chętniej i łatwiej będa odnajdywać się w nieznanym środowisku i szybciej się zaadaptują.
Jeśli chodzi o porównanie do Wielkiej Piątki osobowości temu wymiarowi najbliżej jest do wymiaru doświadczeń, jednak można go też porównać do wymiaru stymulacji, zawiera bowiem takie elementy jak poszukiwanie doznań i wysoką aktywność.
Aktywność
Często utożsamiana jest z pobudliwością. Przykładem jest różnica między psami, które dobrze czują się leżąc całymi dniami na kanapie, a psami aktywnymi, dla których brak odpowiedniej dawki regularnego ruchu wiąże się z frustracja i dyskomfortem, co może objawiać się na przykład, niszczeniem przedmiotów w domu.
Aktywność nie wiąże się w żaden sposób z potrzebą towarzystwa innych albo realizowania jakiegoś celu. To, że zwierze jest aktywne nie musi łączyć się z tym, że jest przyjazne lub lubi się uczyć. Może mieć jednak związek ze składową ekstrawersji.
Agresywność
Ten wymiar dotyczy zachowań wobec przedstawicieli swojego gatunku, które można zaobserwować w różnych sytuacjach np. podczas rywalizacji o pokarm czy obrony terytorium. Może wiązać się z silniejszą potrzebą dominacji. Najczęściej charakteryzują się nią osobniki proaktywne, czyli te, które same odpowiadają za swoje wybory i ponoszą ich konsekwencje.
Agresywność opisuje potrzebę dominacji, łatwość wpadania w gniew, odczuwany niepokój. Odpowiada więc niektórym składowym ekstrawersji i neurotyczności.
Tendencja socjalna
Ten wymiar można uznać za przeciwieństwo agresywności. Dotyczy nieagresywnych zachowań wobec innych osobników. Określa jak bardzo osobniki pragną bliskości innych przedstawicieli swojego gatunku. Najczęściej możemy ją zaobserwować u zwierząt tworzących stada np. odległość jaką przyjmują pasące się owce. Jednak nawet wśród kotów możemy spotkać takie, które chętniej tolerują inne koty i są dla nich milsze.
Tendencję socjalną można uznać za swego rodzaju odpowiednik ugodowości, a więc nastawienia do innych, ufności i ustępliwości w sytuacjach konfliktowych.
Po co znać osobowość zwierząt?
Każdy kto posiada zwierzęta z pewnością doceni jak dużo daje mu poznanie osobowości swojego zwierzaka. Kiedy adoptujemy psa, kota, kupujemy konia, zazwyczaj bardzo ważne jest, aby zwierzę odpowiadało nam swoim zachowaniem i potrzebami, wtedy wspólne życie jest dużo bardziej satysfakcjonujące i przyjemne.
Z tego też powodu osoby, które zajmują się treningiem zwierząt, do sportu albo użytkowo, do wykonywania jakiegoś konkretnego zadania, wybierają takie zwierzęta, które sprawdzą się i będą czuły się dobrze wykonując daną pracę. Pies przewodnik nie może być agresywny, ani zbyt aktywny, ale musi wykazywać się śmiałością. Koń policyjny musi być śmiały i wystarczająco aktywny, aby utrzymywać odpowiedni poziom energii przez dłuższy czas.
Poznanie osobowości zwierząt, a raczej zauważenie, że zwierzęta także mają pewne cechy i każde z nich jest w jakiś sposób niezwykłe, jest także ważnym krokiem w stronę poznania natury ludzkiej. Człowiek, pod wieloma względami jest oczywiście wyjątkowy i bardzo wysoko rozwinięty, jednak nie jest tak, że tylko on wyróżnia się swoim jednostkowym podejściem do świata. Kultywujemy indywidualizm wśród ludzi i wyjątkowość jednostki, a zapominamy, że inne stworzenia, takie jak krowy, świnie czy ptaki, także różnią się od siebie. Ludzie, którzy lepiej rozumieją świat zwierząt i częściej z nim obcują już dawno to zauważyli. Pozwoliło im to wpłynąć na przykład na rozwój ras psów czy bydła, tak aby lepiej współgrały z człowiekiem.
Wiedza na temat osobowości zwierząt, a także człowieka może otworzyć nam oczy i pomóc szerzej spojrzeć na świat. Lepiej dopasować go do potrzeb naszych i stworzeń, z którymi go dzielimy.
Bibliografia
Budaev, S.V. (2000). The dimensions of personality in humans and other animals: A comparative and evolutionary perspective. Russian Academy of Sciences, Moscow.
Kaleta, T. (2014) Osobowość zwierząt: krótki przegląd współczesnych badań. Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt Wydziału Nauk o Zwierzętach. SGGW. Warszawa
Gorbaniuk, O., Kiełb, M. (2009). Taksonomia i struktura cech osobowości przypisywanych zwierzętom domowym. Katedra Psychologii Eksperymentalnej. Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Weiss, A., (2017). Personality Traits: A View From the Animal Kingdom. University of Edinburgh. Journal of Personality.
Autorstwo: Alicja Kasprowicz, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla