Czy i jak można zmienić swoją osobowość?

zmiana osobowości

Jak to jest z osobowością? Czy jest ona stała, niezmienna? Czy może jest to coś, co możemy kształtować, modyfikować wraz z upływem lat? Czy w końcu zmiana osobowości jest możliwa, czy też nie?

Psychologowie zastanawiali się czy to geny czy środowisko mają na nią większy wpływ. Dużą rolę przywiązywano do okresu dzieciństwa i tego, jak ono warunkuje zachowania człowieka. Teraz wiemy, że to głównie geny odpowiadają za naszą osobowość. Jednocześnie, współczesna psychologia całkiem niedawno odkryła neuroplastyczność mózgu, czyli możliwość kształtowania nowych cech, zachowań i nawyków, nawet w dorosłym życiu. Dawniej sądzono, że uwarunkowane genetycznie sposoby reagowania, myślenia, nawyków emocjonalnych są bardzo trudne do zmiany i że pewne zdarzenia formują trwałe postawy człowieka. Jednak istnieją metody, którymi można pracować nad zmianą struktur kiedyś uznawanych za niezmienne.

Co to oznacza – można zmienić osobowość czy nie?

Częściowo tak, częściowo nie. Trudno zmienić temperament, który stanowi “biologiczną część” osobowości. Jest uwarunkowany genetycznie, ujawnia się już w niemowlęctwie i u małego dziecka. Są dzieci od urodzenia spokojne, mniej wrażliwe na dyskomfort lub ilość bodźców oraz są płaczliwe, pobudliwe, źle znoszące niewygodę. Są dzieci, które od małego są ciekawe otoczenia, otwarte na nowe sytuacje, jak i takie zachowujące dystans, trzymające się raczej znanych osób i sytuacji. Tak samo osoba powolna w myśleniu, ruchach i działaniu, raczej nie zmieni się w żwawą, energiczną, której wszędzie pełno, która szybko mówi i szybko myśli. Więcej na temat różnic w pojęciach osobowość, temperament i charakter dowiesz się z tego artykułu.

Są jednak cechy osobowości, które możemy kształtować – rozwijać i wzmacniać. Dla przykładu – osoba o pesymistycznym nastawieniu, widząca przyszłość w czarnych barwach może skutecznie wypracować zmianę sposobu myślenia i nastawienie. Oczywiście, wymaga to wytrwałej pracy nad wprowadzeniem zmiany, wielokrotnego powtarzania. Zazwyczaj do tego potrzebne jest wsparcie drugiej osoby, najlepiej profesjonalne – psychologa, terapeuty lub coacha. Chociaż, przy dużej samodyscyplinie, można też pracować nad tym samodzielnie, z pomocą mądrego przyjaciela lub grupy wsparcia.

Ta część osobowości kształtowana jest przez doświadczenia życiowe i interakcje z otoczeniem. I to możemy zmieniać, albo w sposób zamierzony – pracując nad zmianą nawyków, zmieniając otoczenie, albo bywa i tak, że okoliczności niezależne od nas, wpływają na zmianę naszych cech.

upływ czasu

Zmieniamy się nawet, gdy nie planujemy się zmieniać

Rozwój osobowości wraz z wiekiem

Nasza osobowość kształtuje się wraz z wiekiem, co najmniej do 30 roku życia, a niektórzy badacze uważają, że pełną dojrzałość osobowości człowiek osiąga dopiero około 50 roku życia. Wynika to z tego, że wraz z wiekiem zmieniają się nasze wartości. Przykładowo, młoda osoba może cenić przygodę, nowe wrażenia i mieć dużą potrzebę doznań, a w dojrzałym wieku może preferować stabilizację i przewidywalność, unikać ryzyka, nawet za cenę mniejszego urozmaicenia w życiu.

Z tego powodu w rzetelnych testach osobowości inaczej liczymy wyniki dla poszczególnych grup wiekowych. Tym sposobem jesteśmy w stanie zmierzyć czystą osobowość, wolną od uwarunkowań różnych faz rozwojowych człowieka – porównujemy bowiem jego wynik do wyników osób w podobnym wieku.

Jakkolwiek mówi się, że cechy naszej osobowości są względnie trwałe, zawsze można pracować nad zmianą na poziomie zachowań i sposobów reagowania. Dla przykładu – introwertyczny wykładowca akademicki może pracować nad tym, by zachowywać się swobodniej, gdy ma przemawiać do grupy i z czasem zacznie mu to przychodzić z większą łatwością. Czy stał się ekstrawertykiem? Niekoniecznie. Jednak stał się bardziej otwarty, śmiały i spontaniczny w kontaktach ze studentami. Na początku nowe zachowania mogą być nienaturalne i wymuszone, ale z czasem, dzięki nowym doświadczeniom pojawiają się nowe sposoby reagowania. A gdy jest to wzmacniane i powtarzane, staje się nowym wzorcem.

Zmiana wskutek trudnych sytuacji życiowych i stresu pourazowego

Niejednokrotnie bywa i tak, że następuje dość szybka zmiana w osobowości człowieka, zupełnie nieplanowana przez niego, pod wpływem nagłych i trudnych wydarzeń życiowych. Wypadek, nagła poważna choroba, utrata bliskiej osoby, bolesne rozstanie czy bankructwo potrafią diametralnie zmienić człowieka i jego podejście do życia, spojrzenie na wiele spraw. Zdarza się, że pod wpływem tych trudnych zdarzeń osoba zaczyna analizować swoje życie i zastanawiać się co mogło się do tego przyczynić. Często pod wpływem tych przemyśleń można dojść do wniosku, że chcemy całkowicie zmienić swoje zachowanie i priorytety, aby podobna bolesna sytuacja nie powtórzyła się w przyszłości. Ktoś nagle odkrywa, że zamiast poświęcać całą swoją energię pracy zawodowej i zabieganiu o sukces lub wysokie dochody, chce zadbać o stworzenie jak najlepszych, głębokich relacji z ludźmi, nauczyć się nowych sposobów życia i szukać satysfakcji w innych obszarach niż wcześniej. 

Mówi się nawet o potraumatycznym wzroście – gdy bardzo trudne wydarzenie życiowe, w dłuższej perspektywie czasowej, okazuje się być impulsem do tak korzystnej zmiany, że człowiek zaczyna funkcjonować lepiej niż przed tym zdarzeniem, a nawet postrzega to wydarzenie jako pozytywne, gdyż spowodowało ono zmianę, która bez tego impulsu raczej by nie zaszła. Na ile te wydarzenia są w stanie zmienić osobowość?

Zmiany w osobowości u osób doświadczających trudnych zdarzeń losowych dotyczą relacji interpersonalnych, postrzegania siebie czy filozofii życiowej. Po zmierzeniu się z bolesnym doświadczeniem możemy być w stanie nawiązywać bliższe relacje z innymi, odkrywać w sobie większe pokłady wrażliwości i współczucia dla innych czy wykazywać większą skłonność do otwierania się przed innymi.

Warto pamiętać, że zmiana wskutek stresu pourazowego niekoniecznie będzie w kierunku pozytywnym – ktoś może stać się wycofany, apatyczny, zgorzkniały, nieufny czy złośliwy nawet, gdy przed urazem / stresem taki nie był. Trudne wydarzenie, po którym ktoś nie zaznał wsparcia, pomocy od innych lub doświadczył wielkiego zawodu czy rozczarowania może spowodować taką niekorzystną zmianę. Zdarza się też tak, że ktoś wykorzystuje swoje bolesne doświadczenia jako uzasadnienie swojego niezadowolenia czy niechęci do nowych wyzwań.

terapia

Zmiana w wyniku terapii

Zmiana osobowości może również nastąpić w wyniku psychoterapii oraz innych form rozwoju osobistego – uczestnictwa w kursach rozwojowych, pracy grupowej, samodzielnych działań. Zwykle jest to proces wymagający czasu i sporej samodyscypliny. Wszak stare nawyki myślowe, emocjonalne i reagowanie według wyuczonych latami sposobów nie ustępują od razu. Wymaga to cierpliwości i zazwyczaj wsparcia innej osoby pomagającej przejść ten proces i prowadzącej nas w określonym kierunku.

Z osoby nerwowej i porywczej można stać się spokojniejszą, gdy nauczymy się radzić sobie z emocjami, zamiast działać impulsywnie pod ich wpływem. Pesymista może nauczyć się myśleć bardziej pozytywnie koncentrując się na docenianiu tego, co dobre w jego życiu i pielęgnując poczucie wdzięczności. Z czasem może dostrzec, że chociaż warunki w jakich żyje nie zmieniły się znacząco, on widzi świat w coraz jaśniejszych barwach.

W takim procesie zmian, ważne jest, by zaakceptować siebie takiego, jakim się jest w danej chwili, nie krytykować się z powodu swoich cech, a jednocześnie dążyć do zmian, które chcemy wprowadzić. Brak akceptacji siebie jest zazwyczaj czynnikiem hamującym wprowadzenie korzystnych przemian.

Wpływ osób znaczących

Badania dowodzą, że osobowość człowieka może też zmieniać się pod wpływem osób znaczących. Kimś takim może być mentor, nauczyciel, trener, jeśli jest on dla nas autorytetem, chcemy go naśladować, korzystamy z jego nauk i identyfikujemy się z wartościami jakie reprezentuje, a kontakt jest systematyczny i trwa dłuższy okres czasu. 

Taką osobą może być również partner życiowy, współmałżonek czy inna osoba, z którą pozostajemy w bliskiej relacji i która jest dla nas ważna. Osoba oschła, niezbyt kontaktowa pod wpływem drugiej osoby może zacząć się otwierać, uczyć się bycia w bliskości. Osoba roztargniona i niesystematyczna może starać się przywiązywać więcej uwagi do szczegółów, z troski o bliskich. Lubiąca rozrywkę może się ustatkować, zmienić priorytety. Nie oznacza to rezygnacji ze swoich potrzeb, lecz z czasem możemy dojść do wniosku, że inne wartości (np. stabilizacja, bezpieczeństwo) stały się dla nas ważniejsze niż te uznawane wcześniej za atrakcyjne (np. potrzeba przygody, ryzyka, wrażeń).

Podsumowanie

Zmiana jest możliwa

Całkowita zmiana osobowości na ten moment nie jest możliwa. Duża jej część,  w szczególności cechy temperamentu, jest trwała, uwarunkowana genetycznie. Jednocześnie, mamy dość szerokie pole do zmiany wielu innych aspektów naszej osobowości – w obszarze cech charakteru, sposobów reagowania, nawyków, naszych postaw oraz nastawienia do życia. Uczymy się, rozwijamy, możemy również doskonalić nasze kompetencje i zdobywać wiedzę. Wszystko to może mieć wpływ na sposób, w jaki funkcjonujemy w świecie.

Zmiana aspektów osobowości nie dokonuje się skokowo ani w przeciwstawną cechę. Są to raczej powolne, stopniowe modyfikacje, wymagające czasu i poświęcenia uwagi doskonaleniu. Zdarza, że też tak, że trudne doświadczenia zmieniają osobowość człowieka w niekorzystny dla niego sposób – gdy doświadczył bardzo bolesnych przeżyć, nie znalazł wsparcia i pomocy u innych.

Reasumując, osobowości diametralnie nie zmienimy. Możemy jednak przyjrzeć się cechom, które nam przeszkadzają i zastanowić się czy są sytuacje, kiedy one są nam przydatne lub dla nas korzystne, a kiedy są utrudnieniem. Zawsze mamy możliwość pracować nad zmianą konkretnych nawyków, zachowań oraz rozwijać nowe umiejętności. Pamiętajmy jednak, że punktem startowym każdej zmiany jest samoakceptacja!

Bibliografia:

    • de Barbaro, B., Józefik, B., Drożdżowicz, L. (2008) Terapia rodzin w zaburzeniach osobowości: wątpliwości i możliwości. Psychoterapia 1, s. 5–16.
    • Błaszczak, W. (2004). Rozwój osobowości po doświadczeniu realnego zagrożenia życia. Przegląd Psychologiczny, t. 47, Nr 1, 61-75.
    • Hall, C., Lindzey, G., Campbell, J. (2019) Teorie osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
    • Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2010). Rozwój potraumatyczny — charakterystyka i pomiar. Psychiatria t. 7, nr 4, 129–142.
    • Oleś, P., Kłosok-Ścibich, M. (2009). Syndrom Gauguina –zmiana tożsamości czy mit? Psychologia Rozwojowa 1, 9-25
    • Rynio, A. (1997). Autorytet osób znaczących w kształtowaniu osobowości dojrzałej.  Ethos 1 s.1-9.

Autorstwo:  Anna Battek, Monika Biegaj, pod redakcją psychologów Patrycji Borowskiej i Daniela Rydla